آثار میرزاده عشقی | معرفی آثار نمایشی

«سید محمدرضا میرزاده عشقی متولد سال1271 و اهل همدان بود. در مدارس تهران تحصیل کرد. با توجه به رویدادهای انقلاب مشروطه خیلی زود به مسائل اجتماعی و سیاسی علاقمند و دنیای ادبیات و روزنامه نگاری رو آورد. وی مدتی را در تهران در تجارت خانه ای به شغل مترجمی زبان فرانسه مشغول شد.سپس به همدان بازگشت و روزنامه ای به نام نامه های عشقی در چند شماره منتشر کرد. او بعدا به استانبول (عثمانی) رفت تا در آنجا تحصیل کند ولی تحصیل خود را ناتمام گذاشت و به ایران بازگشت بر سر راه در عراق از ویرانه های کاخ مدائن دیدن کرد و شعر اپرای رستاخیز را سرود. این شاعر پرشور در ۳۲ سالگی به دست افراد ناشناس هدف گلوله قرار گرفت و به قتل رسید و در ابن بابویه به خاک سپرده شد.»

در یک بررسی جدید و در قالب یک فایل پادکست ؛مسعود کوهستانی نژاد؛ ترور میرزاده عشقی را یک ترور اشتباهی روایت می کند. این پادکست را می توانید در بخش پادکست های سایت سند ایران گوش کنید.

همانطور که در خلاصه از زندگینامه میرزاده عشقی خواندیم وی را با آثار ادبی و اشعار سیاسی اش می شناسند. اما وی در عرصه های دیگر هنری مانند نمایش و تئاتر هم آثاری را بر جای گذاشته است که متاسفانه در جایی ذکر نمی شود. مقاله زیر از آقای کوهستانی نژاد در سایت سند ایران به همین موضوع می پردازد.

از عرصه‌های فعالیت هنری میرزاده عشقی هنرمند شاعر و روزنامه نگار عهد مشروطیت هم نگارش تعدادی نمایشنامه و اپرت یا نمایش آهنگین آنگونه که خود می‌نامید بود نمایش آهنگین “رستاخیز سلاطین ایرانی” در خرابه‌های مداین مهم‌ترین کارنامه میرزاده عشقی در عرصه نمایش است کارنامه‌ای که در فاصله نیمه دوم سال ۱۲۹۹ تا ۱۳۰۲ شکل گرفت و در همین فاصله نیز تقریباً تمامی آنها به اجرا درآمد در این نوشتار تلاش می‌شود ضمن معرفی آثار فوق مروری بر زمینه‌های نگارش و اجرای آنها بشود.

نخستین گزارش مستند موجود از فعالیت نمایشی میرزاده عشقی به خبری باز می‌گردد که در اواخر سال ۱۲۹۳( ربیع الثانی ۱۳۳۳ قمری) منتشر شد بر این اساس به میرزاده عشقی که اجازه نمایش آزاد خواسته و اعلام کرده بود از طرف وزارت داخله اجازه داده نشد که نمایش آزاد بدهند.و درخواست نمایش هم ضبط شد در آن زمان گروه نمایشی افراسیاب آزاد در تهران گسترش یافته و او با جمع تعدادی از جوانان به دور خود موفق به اجرای تعدادی نمایش در تهران شد که متن برخی از آنها نیز توسط افراسیاب آزاد نوشته شده بود.

تئاتر غیر جدی از آثار میرزاده عشقی

یکی از مهمترین مولفه های تاثیر گذار بر میرزاده عشقی، مسائل سیاسی جامعه بحران زده ایران در دهه های 1290 و 1300 است مسائل مختلف سیاسی همچون ماجرای مهاجرت، قرارداد 1919 وثوق الدوله با انگلیسی ها، حوادث پس از سقوط سید ضیاالدین طباطبایی و بالاخره ماجرای جمهوری خواهی سال 1303، تاثیر اساسی بر فعالیت های میرزاده عشقی باقی گذاشتند. بسیاری از آثار هنری او در واقع بیان احساسات سیاسی اش در قبال مسائل جامعه بحران زاده ایران بود. در این بخش در حیطه تئاتر و نمایش نمونه جالب توجهی را مورد بررسی قرار می دهیم. این نمونه در واقع اثبات کننده میزان تاثیر عمیق رویدادهای سیاسی بر آثار میرزاده عشقی و چگونگی واکنش هنری او در قبال رویدادهای مذکور است.

در زمستان 1301 دور جدیدی از بحران سیاسی در تهران آغاز شد. کشاکش بین قوام السلطنه (ریاست وزرای وقت) و مخالفینش، تقریبا تمامی مسائل کشور را تحت تاثیر خود قرار داده بود. در این میان عده ای از مخالفین قوام السلطنه تصمیم به برگزاری میتینگی در مخالفت با او می گیرند. میرزاده عشقی که خود از جمله مخالفان قوام السلطنه بود گزارشی از این میتنیگ نافرجام تهیه کرده و در جریده خود چاپ می کند.او که از عدم انجام میتینگ، به دلیل آنچه که دسیسه های قوام السلطنه می نامید به شدت دلخور شده بود در فاصله کوتاهی پس از آن احساسات خود را به شکل نمایشی در آورد. متن مذکور فاقد عناصر نمایشی بوده و تنها ویژگی آن را می توان در شناسایی روح پرتلاطم و ناآرام هنرمند جوانی دانست که خود را وارد مسائل سیاسی و درگیری ها و کشاش های آن کرده است. بدیهی است این درگیری ها رهاوردی جز بدبینی یاس و ناامیدی برای این هنرمند به همراه نداشتند.

مشاهده اسناد در مورد قوام السلطنه در سند ایران

نمایش تمام آهنگی بچه گدا و دکتر نیکوکار از میرزاده عشقی

اثر نمایشی بچه گدا و دکتر نیکوکار را میرزاده عشقی در اسفند 1301 هنگام چاپ متن اپرت یا نمایش تمام آهنگی نامید. ولی قبل از آن در تیرماه 1301 هنگام اجرای آن در گراند هتل از آن به عنوان نمایش نیمه آهنگی اپرت خنده اور سرنوشت بچه گدای عاشق اشتباهی متضمن یکی سلسله تصنیف ها تازه اثر طبع میرزاده عشقی یاد شده است. همچنین پنج ماه بعد در آبان همان سال اعلان شد که «اپرت بچه گدای معضوق و دکتر نیکوکار اثر فکر شاعر شهیر میرزاده عشقی با تصرفات تازه  ادبیات نوینی که تا حال شنیده نشده  است به موقع نمایش گذارده خواهد شد.»

مشاهده اسناد ادبیات و شعر

تعداد شخصیت ها در بچه گدا و دکتر نیکوکار و همچنین نحوه بیان و مکالمات در نمایش مزبور آن را از دیگر آثار نمایشی به جا مانده از میرزاده عشقی تا اندازه ای متمایز ی کند و نوید نزدیک شدن متن را به متون نمایشی مورد قبول (حداقل در آن زمان ایران و در مقایسه با آثار م. فکری) را می دهد. نمایش آهنگین بچه گدا و دکتر نیکوکار هم مانند تقریبا تمامی آثار هنرمندان ایرانی عصر مشروطیت، از درون مایه ای اخلاقی استفاده می برد. مدح نیکی، زیبایی در روابط اجتماعی و دعوت مردم به آن و متقابلا بیان کاستی ها و زشتی های اعمال بد، منظور نظر بسیاری از هنرمندان ایرانی در آن عصر بود. بدین لحاظ است که اساسا در عنوان اعلان های منتشر شده راجع به نمایش، عبارت نمایش اخلاقی وجود داشته و در نقدهایی هم که به اجرای نمایش های مذکور نگارش می یافت، بررسی ابعاد اخلاقی نمایش جایگاه ویژه ای داشت.

بررسی تفضیلی آثار نمایشی میرزاده عشقی نیازمند فرصتی دیگر است.ولی در پایان این نوشتار نباید از ذکر این نکته غفلت کرد که میرزاده عشقی محصول زمان خود بود او نیز نظیر بسیاری دیگر از جوانان حساس و هنرمند ایرانی فرصتی را برای طی آموزش های آکادمیک نداشته  و در گیر و دار ایام محنت زا و بحرانی ایران عصر مشروطیت رشد کرده و در کنار فعالیت های دیگر به کار هنری هم پرداخته است.

نویسنده مقاله: مسعود کوهستانی نژاد

اگر به فایل پادکست میرزاده عشقی مراجعه نمایید در آن بخش به گفته آقای مسعود کوهستانی نژاد علیرغم اینکه این مسئله جا افتاده بود که وی از مخالفان رضا شاه بود و به همین دلیل ترور شد اما در سالهای بعد از ترورش آثار نمایشی میرزاده عشقی اجرا می شد و دیوان شعر او نیز همان موقع چاپ و منتشر شد.

برای دسترسی به اپرت میرزاده عشقی با پشتیبانی سایت سند ایران تماس بگیرید.

چکیده سند: اعلان برگزاری تاتر رستاخیز سلاطین ایران در ویرانه های مدائن نوشته میرزاده عشقی در تهران- اسفند 1302