در این بخش، متن پیاده شده‌ی یکی از پادکست‌های تاریخی منتشر شده را می‌خوانید. این پادکست با روایت مسعود کوهستانی نژاد، مورخ و پژوهشگر تاریخ معاصر ایران، به بررسی نقش مجلس موسسان در بقای رژیم‌های سیاسی ایران از دوران مشروطه تا انقلاب ۱۳۵۷ می‌پردازد.
متن پیاده شده پادکست مجلس موسسان
این پادکست به روایت مسعود کوهستانی نژاد، مورخ و پژوهشگر تاریخ معاصر ایران، به بررسی نسبت میان مجالس موسسان و بقا یا عدم بقای رژیم مشروطیت تا سال 1357 شمسی می‌پردازد. در دوره مشروطیت، ایران رسماً چهار مجلس موسسان را تجربه کرده است که اطلاعات و اسناد متعددی درباره آن‌ها در سایت با برچسب اسناد مجلس موسسان موجود است. سؤال اصلی مورد بحث این است که آیا برگزاری هر یک از این مجالس به معنای بقا یا عدم بقای رژیم بوده است؟ به عبارت دیگر، آیا هدف رأی‌دهندگان و نمایندگان در این مجالس، تغییر رژیم سیاسی بوده است یا خیر؟
در طول دوران مشروطیت، چهار مجلس موسسان تشکیل شد. اسناد، گزارش‌ها و تحلیل‌های مرتبط با این مجالس هم‌اکنون در پایگاه سند ایران در دسترس علاقه‌مندان است. همچنین پیشنهاد می‌کنم مقاله جامع «مجلس موسسان چیست؟» را برای آشنایی بیشتر با پیشینه تاریخی و حقوقی این نهاد بخوانید.
📜 از اسناد واقعی مجلس مؤسسان استفاده کنید
برای پژوهش و درک دقیق‌تر از مجلس مؤسسان و تأثیر آن بر رژیم‌های سیاسی ایران، از اسناد آرشیوی منتشر شده در سایت سند ایران استفاده کنید و همچنین به پادکست تحلیلی ما گوش دهید.
👤 برای دریافت و دانلود کامل اسناد، ابتدا در سایت ثبت‌نام کنید: ثبت‌نام در سایت سند ایران
آیا تشکیل مجلس موسسان در ایران به معنای نفی یا تأیید رژیم حاکم بوده است؟
چهار مجلس موسسان در دوره مشروطیت:
تا سال 1357 شمسی، چهار مجلس موسسان در ایران تشکیل شد که هر یک اهداف و کارکردهای خاص خود را داشتند:
1. مجلس موسسان اول: تدوین قانون اساسی مشروطیت (1285 قمری)
◦ زمان تشکیل: این مجلس بلافاصله پس از صدور فرمان مشروطیت در تهران تشکیل شد.
◦ وظیفه اصلی: تدوین قانون اساسی که بر مبنای آن، مجلس شورای ملی (دوره اول) تشکیل شد. قانون اساسی عمدتاً به تشکیل مجلس شورای ملی و مجلس سنا می‌پرداخت، در حالی که مسائل مهم دیگر در متمم قانون اساسی مورد توجه قرار گرفت.
◦ تأثیر بر رژیم: این مجلس اساساً چارچوب رژیم مشروطیت را تدوین کرد و هیچ نسبتی با تغییر آن نداشت.
2. مجلس موسسان دوم (1304 شمسی): تأیید تغییر سلطنت
◦ زمان تشکیل: در سال 1304 شمسی آغاز به کار کرد.
◦ وظیفه اصلی: تأیید و تصویب رسمی تغییر سلطنت از دودمان قاجاریه به دودمان پهلوی و از احمدشاه به رضا شاه. متمم قانون اساسی صراحتاً ذکر کرده بود که سلطنت در محمد علی شاه و اعقاب اوست، لذا برای تفویض سلطنت به رضا شاه، این اصول می‌بایست تغییر می‌کردند.
◦ تأثیر بر رژیم: این مجلس رژیم مشروطیت را تغییر نداد. رژیم کماکان همان رژیم مشروطیت بود و هیچکس اعلام نکرد که رژیم عوض شده است؛ صرفاً سلطنت و شخص شاه تغییر کرد.
3. مجلس موسسان سوم (1328 شمسی): تعیین سازوکار و حدود اختیارات
◦ زمان تشکیل: در سال 1328 شمسی تشکیل شد.
◦ اهداف دوگانه:
▪ هدف اول: تدوین یک سازوکار برای نحوه تشکیل خود مجلس موسسان در آینده. بر اساس مصوبه این مجلس، امکان تشکیل مجلس مؤسسان در صورت درخواست هر یک از مجلس سنا یا شورای ملی یا هر دو با هم فراهم شد. این مجلس می‌توانست چند ماده یا اصل از قانون اساسی و متمم آن را تغییر دهد.
▪ هدف دوم (مصوبه دیگر): واگذاری اختیار انحلال مجلسین به شاه با شرایط مشخص، به شرط برگزاری انتخابات جدید بلافاصله پس از یک ماه.
◦ اصول غیرقابل تغییر توسط مجلس موسسان:
▪ اصل مذهب شیعه و دین در قانون اساسی و متمم آن. (برای مثال، اصل دوم متمم قانون اساسی که بر نظارت 6 نفر از فقها بر کلیه مصوبات قانون‌گذاری و دولتی تأکید دارد، تغییرناپذیر بود).
▪ اصل سلطنت و تبعات آن. مجلس می‌توانست در ارتباط با اختیارات سلطنت کم یا زیاد کند، اما نمی‌توانست اصل سلطنت را تغییر دهد یا مصوبه‌ای در مورد آن صادر کند.
◦ تأثیر بر رژیم: رژیم همچنان پابرجا بود و مجلس مؤسسان تنها یک اصل الحاقی و موضوع انحلال مجلسین را وارد قانون کرد.
4. مجلس موسسان چهارم (1346 شمسی): مقوله نایب السلطنه
◦ زمان تشکیل: در سال 1346 شمسی تشکیل شد.
◦ وظیفه اصلی: اساساً در رابطه با مقوله نایب السلطنه بود. این مجلس به این فرض پرداخت که اگر اتفاقی برای شاه افتاد و ولیعهد به سن قانونی نرسیده بود، اختیار مملکت به عهده چه کسی قرار می‌گیرد.
◦ نکته مهم: در این مجلس، نایب‌السلطنگی به یک زن (بانو) واگذار شد. این موضوع از آن جهت اهمیت داشت که در کشوری که تا شش سال قبل از آن زنان حق رأی نداشتند، واگذاری نیابت سلطنت به آن‌ها یک اتفاق بسیار مهم بود.
◦ تأثیر بر رژیم: این مجلس نیز یک مسئله جدید را مطرح کرد و تأثیری بر تغییر رژیم نداشت.
نتیجه‌گیری نهایی: کارکرد اصلاحی، نه تغییر رژیم
به طور کلی، این چهار مجلس موسسان که در دوره مشروطیت تشکیل شدند، توانایی تغییر اصل رژیم را نداشتند. همانطور که توضیحات مربوط به مجلس سوم مشخص می‌کند، اصلاً چنین امکانی برای این مجالس فراهم نبود.
مسعود کوهستانی نژاد تأکید می‌کند که نسبت بین مجلس موسسان و رژیم، هیچگونه نسبت سلبی یا تأییدیه‌ای به معنای تغییر یا بقای آن نداشته است. بلکه خود مجلس مؤسسان، به مثابه یک عملکرد اصلاحی بر قانون اساسی و اجزای آن عمل می‌کرد.
تصور اینکه مجلس موسسان می‌توانست بر “بود و نبود” رژیم تأثیر بگذارد، اساساً نادرست است. دلیل این امر واضح است: تشکیل مجالس موسسان بر اساس قانون و توسط ارگانی رسمی و دستگاهی مشخص انجام می‌شد که همگی بخشی از همان دولت مستقر و هیئت حاکمه بودند. این مجالس از جای دیگری نمی‌آمدند تا در مورد بقا یا عدم بقای کل رژیم تصمیم‌گیری کنند.
بنابراین، این مجالس نه تنها رژیم مشروطیت را تغییر ندادند، بلکه در چارچوب آن عمل کرده و به اصلاح و تکمیل قانون اساسی پرداختند.