تاریخ تهران در دوره قاجار با تحولات عظیمی همراه بود که نه تنها وجهه فرهنگی و اجتماعی این شهر را تغییر داد، بلکه آن را به یکی از مهم‌ترین مراکز سیاسی و اقتصادی ایران تبدیل کرد. در واقع، تاریخ تهران به عنوان پایتخت و شهری مهم، در دوره قاجار به طور قطعی آغاز شد. در این مقاله، نگاهی جامع به تاریخ تهران در دوران قاجار خواهیم انداخت و همچنین یکی از جشن‌های مهم از عصر ناصر الدین شاه در تهران را بررسی خواهیم کرد.
همانطور که با روال سایت سند ایران آشنا هستید، می‌توانید اسناد تهران و مدارکی که مربوط به دوره قاجار، خصوصاً از دوران ناصر الدین شاه به بعد است، را در این سایت مشاهده و دانلود کنید. این اسناد جدید بوده و حاصل پژوهش‌های کارشناسان و محققان در سایت سند ایران می‌باشند. برای دسترسی به این اسناد و بهره‌برداری از آنها در پژوهش‌ها و مقالات خود، می‌توانید به بخش اسناد شهر و استان‌ها مراجعه کرده و از مجموعه گسترده‌ای از اسناد مرتبط با شهرهای مختلف ایران بهره‌مند شوید.
در دوران قاجار، تهران به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص خود و همچنین سیاست‌های حاکمان قاجار، تبدیل به پایتخت ایران شد و این امر آغازگر تحولات مهمی در سطح ملی و بین المللی بود. توسعه و نوسازی های شهری، گسترش فعالیت های اقتصادی و تغییرات اجتماعی از جمله مسائلی هستند که در این دوره شکل گرفتند و بر شکل گیری تهران مدرن تأثیرگذار بودند.
جشن روشنائی چراغ گاز در تهران عصر ناصر الدین شاه
در طول دو قرن اخیر بسیاری از آثار تمدنی جدید وارد ایران شده و مورد استفاده جامعه قرار گرفت. رادیو، تلویزیون، سینما، قطار، اتومبیل، تلگراف، تلفن از جمله آثار مذکور هستند که به تدریج و با استفاده از خدمات کارشناسان اروپائی و ایرانی، در ایران هم به راه افتاده و راه اندازی آنها تاثیر زیادی در تحولات اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و نظامی ایران داشت.
اما علیرغم چنین ابعادی، تقریبا در اغلب موارد، هیچ جشنی در شهرهای ایران برپا نگردید. در این میان، راه اندازی چراغ گاز در تهران که به روشن شدن خیابانها و سپس خانه ها در تهران انجامید، یکی از موارد استثناء محسوب می شود. این واقعه در اواسط دوره سلطنت ناصر الدین شاه، در دوره صدارت سپهسالار اعظم و قریب به یکصد و پنجاه سال پیش در تهران روی داد.
پس از برگزاری آن جشن، نخستین خیابانی در تهران که چراغ گاز در آن روشن شد را به نام خیابان چراغ گاز نامیدند. برگزاری چنین جشنی، بیانگر آگاهی رجال دولت ایران به اهمیت چراغ گاز و تاثیر مثبت آن در زندگانی اجتماعی مردم و جامعه ایران است. از برگزاری آن جشن گزارشی تهیه شد که متن آن به شرح زیر می باشد:
| «از چندی قبل که اراده علیه همایونی اقتضاء فرموده بود که شهر دارالخلافه به واسطه گاز روشن شود و امتیاز دستگاه گاز به جناب جلالتمآب اشرف سپهسالار اعظم داده شده بود، مقدمتا در عمارت همایونی و سردرب الماس و جلوی باب عمایون و وسط میدان توپخانه چراغ الکتریسیته مشتعل بود و این اوقات [که] کارخانه گاز هم فیصل یافته و لوله های آن به بعضی از خیابانهای شهر کشیده شده بود. بر حسب اجازه علیه همایونی، عصر روز پنج شنبه یازدهم شهر ذیقعده جشن افتتاح گاز و اشتعال آن واقع شد. در میدان توپخانه جدید [امام خمینی فعلی] مقابل حوض بزرگ یک چادر پوش مخصوص دولتی و در طرفین آن چند چادر پوش دیگر زده و در همه آنها میوه و شربت و شیرینی چیده بودند. اطراف حوض چوبهای بلند نصب شده و به ساق هر یک به ارتفاع دو ذرع تاج کیانی زرنشان و بیرقهای کوچک الوان آویخته و از بالای آنها به دور حوض از هر چوب به چوب دیگر ریسمان کشیده مثل مواقع اعیاد بزرگ بیرقهای کوچک که بعضی به چوبهای کوچک مطلا شده بسته شده بود، آویخته بودند و در محاذات چادر مخصوص و در ایوان جلوی بالاخانه های میدان، دو صفحه چوبی بزرگ با علامات نظامی ایران و روی آن شیروخورشید مجسم بزرگ نصب کرده و باز بالاتر در دیوار بالاخانه های مذکور، در دو موقع ازهمان علامات که به ساق بیرقها نصب کرده بودند، قدری بزرگتر نصب شده بود و در مقابل چادر مخصوص آن طرف حوض دو دسته موزیکانچی نظامی ایستاده بودند. نواب اشرف والا ولیعهد و نواب اشرف والا امیرکبیر نایبالسلطنه وزیر جنگ و شاهزادگان عظام و وزراء فخام و بعضی از سرتیپان و امراء تومان و صاحبمنصبان نظام حاضر بودند. جناب معتمدالملک واردین را پذیرائی مینمود. در میدان ازدحام و جمعیت کثیر از سکنه شهر بود. از فرنگیها مثل بعضی از معلمین قشونی و تلگرافچیان انگلیسی با زن و اطفال در یکی ازچادرهای پوش نشسته بودند و در مقابل چادر مخصوص در مهتابیِ بالاخانه های میدان، چند نفر زن فرنگی و شارژدافر فرانسه با تمام اتباع سفارت و بعضی از اتباع سفارت انگلیس و جنرال قنسول هلند و رومانی و بعضی دیگر نشسته بودند. موزیکانچیان به نوبت نواهای فرنگی و ایرانی می نواختند و در فاصله هر چند دقیقه یک بالون به هوا میفرستادند و اشکال مختلفه که با گاز پر شده بود، در اطراف یک پایه چراغ حرکت می کرد.خلاصه میدان توپخانه در آخر روشنائی آفتاب و اول طلوع ماه و تابش آن دوشعاع، به بیرقها و اسباب چراغ و غیره نمایش غریبی پیدا نمود. بنای چراغ گاز در ایران یکی از اثرهای بسیار بزرگی است که در زمان سلطنت شاهنشاه جمجاه ضمیمه اثرهای دیگری که در عهد فرخنده مهد این شاهنشاه عادل پاذل در ایران به یمن توجه ملوکانه به یادگار مانده، خواهد گردید. وقت مغرب همه مجمع به آن طرف حوض رفته و نواب اشرف والا امیرکبیر نایبالسلطنه وزیر جنگ به مناسبت حکومت دارالخلافه با دعای ذات ملوکانه صفات با برکت اعلیحضرت شهریاری یک چراغ را که هفت شاخه داشت، با اسبابی که برای روشن کردن چراغ از مرجان و غیره ساخته بود، روشن فرمودند. پس از آن از درب کارخانه الی میدان ارک و تمام میدان توپخانه، چراغها روشن شد و گاز مزبور پاک و سفید و در نهایت روشنی بود و همگی شاهزادگان و وزرای فخام تا میدان ارک تفرجکنان رفتند. اهالی شهر که در میدانها و خیابانها مجتمع بودند، مانند یکی از اعیاد ملتی جشن و نشاط مخصوصی داشتند و از عموم خلق صدای دعا و ثنا به وجود فایضالجود اعلیحضرت اقدس همایون شاهنشاهی بلند بود.» |