تریاک و آثار مخرب آن در سطح فردی و اجتماعی، از دیرباز در جوامع بشری شناخته شده است. با این حال، برخورد با این ماده عمدتاً به توصیه‌های اخلاقی محدود می‌شد و مصرف آن به‌طور گسترده در جامعه مورد قبول بود. این امر باعث شد که تریاک به یکی از اقلام مهم تجاری تبدیل شود. در ایران نیز، همچون سایر نقاط جهان، کشت و مصرف تریاک بدون محدودیت رواج داشت. در این نوشتار ضمن بررسی تاریخچه تریاک در ایران و ارائه یک نمونه گزارش از کشت تریاک در ایران به اسنادی اشاره خواهیم کرد که وضعیت تریاک در ایران را به خوبی بیان می کنند.
عوامل گسترش کشت تریاک در ایران
رشد تجارت بین‌المللی و تقاضای بالای کشورهای شرق آسیا، به‌ویژه چین، از عوامل مهم گسترش تریاک در ایران است. این تقاضای رو به رشد باعث شد که کشت این محصول در مناطقی از ایران که شرایط آب و هوایی مناسبی داشتند، به‌سرعت توسعه پیدا کند. در کنار آن، سیاست‌های دولت قاجار که بر مالیات‌بندی بر محصولات کشاورزی تمرکز داشت، نیز به تداوم تولید تریاک کمک کرد.
پیامدهای اجتماعی و اقتصادی کشت تریاک
گسترش کشت و تجارت تریاک ، در کنار منافع اقتصادی کوتاه مدت، تأثیرات اجتماعی و اقتصادی عمیقی بر جامعه ایران داشت. قرن نوزدهم مصادف با دوره قاجار به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مراحل آغاز اعتیاد گسترده در بین قشرهای مختلف مردم شناخته می‌شود. علاوه بر این، تمرکز کشاورزی بر کشت تریاک باعث کاهش تولید محصولات غذایی شد که به مرور امنیت غذایی کشور را تهدید کرد.
جایگاه ایران در تجارت جهانی تریاک
ایران در قرن نوزدهم به یکی از صادرکنندگان مهم تریاک در جهان تبدیل شد. بر اساس گزارش‌های تاریخی، حجم صادرات تریاک ایران به چین در دهه‌های پایانی قرن نوزدهم، به‌قدری افزایش یافت که این کشور نقش عمده‌ای در تجارت جهانی این محصول ایفا کرد. این نقش برجسته در تاریخ تریاک در ایران نشان‌دهنده جایگاه استراتژیک ایران در مسیر تجارت بین‌المللی شرق و غرب است
آغاز کشت و تجارت تریاک در ایران
گزارشی جامع از وضعیت کشت و تجارت تریاک در ایران در اواخر قرن سیزدهم قمری (دهه 1870 میلادی) اطلاعات ارزشمندی ارائه می‌دهد. نویسنده این گزارش، که احتمالاً یکی از تجار ایرانی ساکن در هندوستان یا چین بوده، آمار دقیقی از میزان کشت، جغرافیای تولید، و صادرات تریاک ایران ارائه کرده است. هرچند برخی ادعاها، از جمله آغاز کشت تریاک در زمان ناصر الدین شاه، نیازمند بررسی بیشتر هستند، اما داده‌های این گزارش همچنان بسیار مستند و معتبر تلقی می‌شوند.
صادرات تریاک و نقش ایران در کشت تریاک
بر اساس این گزارشی که در انتهای متن می خوانیم، در سال 1294 قمری که زراعت تریاک در ایران آغاز شد، 20 صندوق تریاک از یزد صادر شد. طی دو دهه، صادرات این محصول به چین به 6000 صندوق در سال افزایش یافت. این رشد چشمگیر نشان‌دهنده گسترش سریع تولید تریاک در ایران و سهم عمده آن در تجارت جهانی این محصول است.
با گسترش کشت و تجارت این ماده در دوران قاجار، به ویژه در زمان ناصر الدین شاه، وارد مرحله‌ای جدید شد. در این دوره، تریاک به یکی از منابع درآمد مهم برای اقتصاد کشور تبدیل شد. زمین‌های کشاورزی در مناطقی مانند یزد، کرمان و خراسان به کشت تریاک اختصاص یافت و تولید این محصول به طور چشمگیری افزایش پیدا کرد.
نتیجه‌گیری
گزارش‌های ارائه‌شده اطلاعات ارزشمندی درباره کشت و تجارت تریاک در ایران در دوره ناصرالدین‌شاه قاجار ارائه می‌دهند. این داده‌ها حجم بالای تولید و صادرات تریاک در ایران و جایگاه مهم آن در تجارت جهانی قرن نوزدهم را نشان می‌دهند. برای تحلیل عمیق‌تر این موضوع، بررسی دقیق‌تر اسناد تاریخی و رفتارهای دولت ایران در قبال این تجارت ضروری است.
در ادامه، به یکی از گزارش‌های مرتبط با وضعیت کشت و تجارت تریاک در ایران می‌پردازیم. همچنین اسناد مرتبط با تاریخ تریاک که در مجموعه «سند ایران» موجود است، ارائه خواهد شد تا تصویری جامع‌تر از این موضوع به دست آید.
| [میزان تولیدات و صادرات تریاک ایران در اواسط دوره ناصرالدین شاه/ اواخر قرن نوزدهم] قسمت اول [تریاک] «چون که چندین سال است که تریاک ایران در خطه چین رواج یافته است، مناسب دانستم که در این باب بعض اطلاعات بنویسم. از قراری که به طور موثق اطلاع حاصل کرده ام، زراعت تریاک در ممالک محروسه ایران از سال یک هزار و دویست و هفتاد وچهار هجری [قمری/ 1858/ 1237] شیوع یافته است. چنان که در سال مذکور حاجی محمد اسماعیل مرحوم تاجر شیرازی که شخصی ملتخواه و وطنپرست بود، از بمبئی نمونه تریاک هندی را که به نام (تام مالوه) مشهور است به شهر یزد ایران برده در آنجا بنای زراعت تریاک گذاشته. همان سال از همه جهت از یزد به قدر بیست صندوق تریاک که هر صندوق عبارت از ده من شاهی باشد، حاصل شده. حاصلات مذکوره برای فروش به ممالک چین نقل کرده، به مصرف فروش رسانیده بودند. پس از آن به تدریج زراعت تریاک در ممالک ایران تعمیم یافته تا اینکه در سال 1280 هجری [قمری] از ایران سه هزار صندوق تریاک به بنادر چین فرستاده شد. چون در آن وقت در بنادر چین، تجار ایرانی رابطه تجارت نداشتند، بنابر این حاجی محمد اسمعیل مرحوم و برادرش حاجی علیاصغر که هواخواهان توسیع دایره تجارت وطن بودند، برای ترویج دادن این تجارت، پسران خود، آقا محمد ابراهیم و حاجی محمدصادق را روانه بنادر چین نمودند که رفته و در بندر [هنگکنگ] که محل تجارت هر ملت از فرنگی و غیره با اهالی چین است، اقامت کرده، همه ساله تریاک ایرانی را در آنجا به مصرف فروش برسانند. از آن وقت تاکنون زراعت مذکور در ایران روی به ترقی گذاشته است. به طوری که دو سه سال است که از ایران سالی شش هزار صندوق تریاک تنها برای ممالک چین بار می شود. معلوم است که به سایر ممالک نیز نقل می‌شود. اکنون در ایران یک من تریاک از نوزده تا بیست و چهار تومان ارزش دارد. ولی افسوس و هزار افسوس که بعض ناکسان بدسرشت که دشمن ترقی تجارت وطن هستند، بنای تقلبکاری گذاشته و این متاع گرانبها را نزد خریداران بیقدر و بی قیمت کرده، موجب خسارت کلی برای وطن و ابنای وطن شدند. به این دلیل که چندی است از عدم مواظبت حکومت، بعض ناکسان سلفی نهاد، تریاک قلابی درست کرده. یعنی شیره پوست خشخاش را با نشاسته با هم مخلوط و ممزوج کرده، نوعی تریاک قلابی درست کرده برای فروش به چین فرستاندند. تا اینکه چینیان به مطلب برخورده از شومی این بدبختان، مال خالص و صافی نیز از نظر اعتبار افتاده، خوار و بیمقدار گردید و تجارتی به این عمدگی روی به تنزل گذاشت و تریاک سایر بلدان به حاصلات ایران برتری گرفت، به حدی که به درجه منسوخی رسید.» |