دوره قاجار یکی از مقاطع مهم تاریخ ایران است که در آن تحولات اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی بسیاری رخ داد. پوشش زنان در این دوره، علاوه بر نقش کاربردی، نمایانگر جایگاه اجتماعی، سنن و ارزش‌های جامعه نیز بود. بررسی لباس زنان در دوره قاجار، ما را با زوایای مختلف زندگی آن زمان آشنا می‌کند و تصویر دقیقی از هویت فرهنگی این دوران ارائه می‌دهد. ما در این نوشتار به بررسی ویژگی‌های پوشش زنان در دوره قاجار می پردازیم و اسناد و مدارکی از آن دوره را معرفی می‌کنیم که همگی به نوع پوشش و وضعیت لباس در این دوره مرتبط هستند.
ویژگی لباس های دوره قاجار
لباس‌های دوره قاجار معمولاً فاخر، پرجزئیات و متأثر از سنت و مذهب بودند. مردان اغلب لباس‌هایی مانند قبای بلند، شلوار گشاد، عمامه یا کلاه پوستی می‌پوشیدند. زنان نیز از پیراهن‌های بلند، شلیته، چادر و روبنده استفاده می‌کردند که با سکه‌دوزی، گلدوزی و پارچه‌های ابریشمی تزئین می‌شد. رنگ‌های زنده و پارچه‌های فاخر مانند مخمل و ابریشم در پوشاک اشراف رواج داشت، درحالی‌که لباس مردم عادی ساده‌تر و کاربردی‌تر بود.
در مقابل، لباس‌های مردم عادی ساده‌تر و از پارچه‌های نخی یا پشمی دوخته می‌شد. مردان اغلب از قبای ساده، شلوار گشاد و کلاه نمدی استفاده می‌کردند. تفاوت در پوشش مناطق مختلف ایران نیز مشهود بود؛ برای مثال، زنان در برخی مناطق چادرهای طرح‌دار و رنگی به سر می‌کردند، درحالی‌که در شهرهای بزرگ‌تر، چادر مشکی و روبنده بیشتر رواج داشت.
لباس‌های قاجاری به‌طور کلی ترکیبی از سنت، مذهب و تأثیرات فرهنگی از عثمانی، روسیه و اروپا را نشان می‌دادند، به‌ویژه در اواخر دوره قاجار که لباس‌های رسمی درباریان و مقامات اندکی از سبک اروپایی تأثیر پذیرفت.
پوشش زنان در دوره قاجار
پوشش زنان در دوره قاجار یکی از موضوعات مهم در تاریخ اجتماعی زنان در عصر قاجار است، زیرا به شدت تحت تأثیر ارزش‌های اسلامی و سنت‌های ایرانی قرار داشت. چادر، که از قرن‌ها پیش بخشی از فرهنگ پوششی ایران بوده، همچنان به عنوان نمادی از حجاب و وقار مورد استفاده قرار می‌گرفت. در کنار چادر، لباس‌های بلندی که تمام بدن را می‌پوشاندند، رایج بودند.
تاثیرات خارجی بر لباس زنان
در اواخر دوره قاجار، با افزایش ارتباطات ایران با کشورهای اروپایی، تغییراتی در پوشش زنان به وجود آمد. برخی زنان طبقه اشراف شروع به استفاده از لباس‌هایی با طرح و دوخت اروپایی کردند که نشان‌دهنده تاثیرات مد غربی بود.
ویژگی لباس زنان در دوره قاجار
روسری و سربند
روسری‌ها و سربندها نقش مهمی در پوشش زنان قاجاری داشتند. این روسری‌ها از پارچه‌های ابریشمی و نخی تهیه می‌شدند و معمولاً با نقش‌های گلدار تزئین می‌شدند.
لباس‌های بلند و چادر
لباس‌های بلند و گشاد از پارچه‌های رنگی با طرح‌های گلدار و چادرهای مشکی، اجزای اصلی پوشش زنان در این دوره بودند. این لباس‌ها نه تنها زیبایی را به نمایش می‌گذاشتند، بلکه راحتی حرکت را نیز فراهم می‌کردند.
جواهرات و زیورآلات بخش مهمی از ظاهر زنان قاجاری بودند. استفاده از گردنبند، دستبند، گوشواره و حلقه، به خصوص در بین زنان اشراف، بسیار رایج بود.
اجزای اصلی لباس زنان دوره قاجار
- پیراهن: کوتاه و بدون یقه، سینه باز، از پارچه ابریشمی گلدوزی شده و با دکمه زرین و مروارید به گردن بسته می‌شود.
- ارخالق (چیگن): نیم‌تنه بلندی از جنس اطلس پنبه‌دوزی شده که در زیر قبا پوشیده می‌شود و با دگمه‌هایی که برای نمایان شدن پیراهن و گردن‌بندها یا سینه‌ریزها استفاده می‌شود.
- شنل: شنل‌های کوتاه آستر دار، اغلب از جنس مخمل و تزئین شده با یراق و سکه‌دوزی.
- کلیجه (چاپگین): بالاپوش بدون یقه و جلو باز، که در ابتدا بلند و تا مچ پا بود و به تدریج کوتاهتر شد.
- قبا: پوشش بلند که یقه ندارد و جلوی آن باز است، از جنس مخمل یا ترمه.
- کت کوتاه: کت‌هایی از جنس ابریشم و تافته، معمولاً آستین بلند و لبه منحنی.
- کت بلند یا سرداری: کت‌های بلند و مخملی، تقلیدی از کت‌های اروپایی.
- جلیقه: جلیقه‌های مخملی با یقه‌های گرد یا هفت، تزئین شده با یراق‌دوزی.
- شال کمر: شال‌های بلند و سفید یا قرمز با طرح‌های منحنی شکل.
- کمربند: کمربندهای مرصع با جواهرات که با قلاب یا گل کمر بسته می‌شدند.
- دامن: در ابتدا دامن‌های بلند و گشاد و سپس تغییرات به سمت دامن‌های کوتاهتر و شلیته.
- شلیته: دامن کوتاه که از زیر تنبان پوشیده می‌شد.
- چادر کمری: پارچه‌ای نیم دایره که با دکمه یا سنجاق به کمر بسته می‌شد.
- شلوار: شلوارهای گشاد از پارچه‌های راه‌راه، زری یا ابریشمی، تزئین شده با مروارید.
- پیشانی‌بند: پارچه‌ای که برای پوشاندن پیشانی در داخل خانه استفاده می‌شد.
- کلاهک یا توری: تور نازک همراه با کلاهک مزین به جواهر، در اوایل دوره.
- چارقد: پارچه سفید آهار زده که شبیه به باشلق کشیشان بود و به‌عنوان پوشش سر استفاده می‌شد.
- کلاه: در میهمانی‌های خانوادگی، کلاه از مقوا یا پارچه آهار زده پوشیده می‌شد.
- چادر روپوش: چادر گشاد که تمام بدن را می‌پوشاند.
- چادر سیاه: چادرهای سیاه یا بنفش که با گلابتون‌دوزی و حاشیه نقره‌ای تزئین می‌شد.
- صندل: صندل‌های چرمی و دست‌دوز با پاشنه سه سانتی متر.
- کفش‌های چرمی: کفش‌های بی‌پاشنه با نوک برگشته.
- کفش‌های راحتی (پاپوش): کفش‌های راحتی مخمل زر دوزی شده یا مزین به مروارید که کوتاه بودند و پاشنه آن در وسط پا قرار می‌گرفت.
طبقه اجتماعی و تفاوت‌های لباس زنان در دوره قاجار
لباس اشراف و درباریان
زنان اشراف و درباری لباس‌هایی از پارچه‌های گران‌بها مانند ابریشم و مخمل می‌پوشیدند که اغلب با طلا و نقره تزئین شده بودند. رنگ‌های روشن و طرح‌های پیچیده از دیگر ویژگی‌های لباس‌های اشرافی بود.
لباس زنان طبقات متوسط و پایین
در مقابل، زنان طبقات متوسط و پایین از پارچه‌های ساده‌تر و ارزان‌تر استفاده می‌کردند. رنگ‌های تیره‌تر و طرح‌های ساده‌تر در پوشش آن‌ها رایج بود.
رنگ‌ها و الگوهای پارچه‌های لباس زنان در دوره قاجار
در پوشش زنان قاجاری، رنگ‌ها دارای معانی نمادین خاصی بودند؛ به‌طور مثال، رنگ قرمز نشان‌دهنده شادی و سرزندگی، و رنگ مشکی نمادی از وقار و احترام بود. همچنین، پارچه‌های ایرانی مانند ترمه و زری به دلیل نقش‌های زیبا و کیفیت بالای خود در میان زنان این دوره بسیار محبوب بودند و جایگاه ویژه‌ای در پوشاک آنان داشتند.
نقش مد در دوره قاجار
با ورود سفرای خارجی و افزایش تعاملات با غرب، برخی از عناصر مد اروپایی به لباس زنان در دوره قاجار وارد شد که این تغییرات بیشتر در پوشش زنان اشراف و درباری دیده می‌شد. درباریان، به‌عنوان الگوهای فرهنگی، نقش مهمی در تغییرات مد داشتند و با استفاده از لباس‌های جدید، این سبک‌ها را به سایر طبقات جامعه معرفی می‌کردند.
رنگ لباس دوره قاجار
رنگ لباس‌های دوره قاجار بسته به جایگاه اجتماعی، موقعیت و جنسیت افراد متفاوت بود. اشراف و درباریان از رنگ‌های زنده و پرجلوه مانند قرمز، سبز، آبی لاجوردی، زرشکی و طلایی استفاده می‌کردند که با جواهرات، نخ‌های زری و سکه‌دوزی تزئین می‌شد. در مقابل، لباس‌های مردم عادی اغلب در رنگ‌های ملایم‌تر و ساده‌تری مانند قهوه‌ای، خاکی، سرمه‌ای و سفید بود.
رنگ لباس زنان در دوره قاجار، معمولاً لباس‌هایی با رنگ‌های شاد و متنوع به تن می‌کردند، درحالی‌که برای مراسم عزا از رنگ‌های تیره مانند مشکی و سرمه‌ای استفاده می‌شد. مردان نیز بسته به موقعیت، لباس‌هایی با رنگ‌های خنثی و تیره‌تر مانند خاکستری، سرمه‌ای و قهوه‌ای می‌پوشیدند. درباریان مرد گاهی از رنگ‌های روشن‌تر مانند قرمز و آبی نیز بهره می‌بردند، به‌ویژه در لباس‌های رسمی.
به‌طور کلی، رنگ لباس‌ها در دوره قاجار علاوه بر زیبایی، نشان‌دهنده طبقه اجتماعی، شرایط فرهنگی و حتی مناسبت‌های خاص مانند جشن‌ها یا عزاداری‌ها بود.
لباس قاجار زنانه
لباس زنان در دوره قاجار ترکیبی از پوشش سنتی و تزئینات فاخر بود که متناسب با طبقه اجتماعی و موقعیت‌های مختلف تغییر می‌کرد. از مهم‌ترین اجزای لباس زنان قاجاری می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
🔹 پیراهن بلند (جبه یا قبا) – پیراهنی گشاد و بلند که اغلب از پارچه‌های ابریشمی، مخملی یا زری تهیه می‌شد و دارای تزئینات گلدوزی، سکه‌دوزی یا ملیله‌دوزی بود.
🔹 شلیته (تنکه یا تنبان) – دامنی کوتاه و پرچین بود که معمولاً تا زانو می‌رسید و در زیر آن شلوار گشاد پوشیده می‌شد. این پوشش در میان زنان اشراف و همچنین سایر زنان، به‌ویژه زنان روستایی، تا حدود ۵۰ سال پیش رایج بود. هنوز هم در برخی از خانه‌های قدیمی، مانند بقچه‌های مادربزرگ‌ها، می‌توان نمونه‌هایی از این لباس‌ها را یافت. بسیاری از مادربزرگ‌های روستایی، به‌ویژه در نواحی اطراف همدان، این نوع لباس‌ها را به عنوان یادگاری نگه داشته‌اند.
🔹 چادر و روبنده – زنان در محیط بیرون چادر بر سر داشتند که بسته به موقعیت، مشکی، سفید یا رنگی بود. روبنده بیشتر در میان زنان شهری، به‌ویژه در شهرهای مذهبی و دربار، برای پوشاندن صورت استفاده می‌شد. در مقابل، در مناطق روستایی و عشایری، زنان به‌جای روبنده از یاشماق استفاده می‌کردند؛ یعنی با روسری، نیمی از صورت خود را می‌پوشاندند. این تفاوت ناشی از سبک زندگی آنان بود، زیرا زنان روستایی برخلاف زنان شهری ناگزیر به حضور در جامعه و کار کردن در کنار مردان بودند.
🔹 یقه و آرایش لباس – یقه‌های کار شده با مروارید، سنگ‌های قیمتی و گلدوزی‌های ظریف بخشی از لباس زنان در دوره قاجار طبقات بالای جامعه بود.
🔹 کلاه و زیورآلات – برخی زنان در خانه از کلاه‌های زینتی (عرقچین) استفاده می‌کردند که با پارچه‌های ابریشمی و نگین‌های تزئینی آراسته می‌شد. جواهرات سنگین مانند گردنبندهای طلا، گوشواره‌های بزرگ و دستبندهای پرزرق‌وبرق نیز بخشی جدایی‌ناپذیر از پوشش زنان اشرافی بود.
لباس زنان قاجاری، به‌ویژه در دربار، تحت تأثیر فرهنگ عثمانی و اروپایی قرار داشت و با گذر زمان تغییراتی در سبک آن به وجود آمد، اما همچنان ویژگی‌های سنتی خود را حفظ کرد.
پرسش و پاسخ‌های متداول لباس زنان دوره قاجار
چرا پوشش و لباس زنان در دوره قاجار اهمیت تاریخی دارد؟
پوشش زنان قاجاری نمایانگر ارزش‌های فرهنگی و اجتماعی آن دوران است و مطالعه آن به درک بهتر تاریخ ایران کمک می‌کند.
چگونه می‌توان اطلاعات بیشتری درباره لباس قاجاری به دست آورد؟
برای کسب اطلاعات بیشتر می‌توانید به منابع تاریخی، کتاب‌های تخصصی، سفرنامه ها، خاطرات زنان، از جمله خاطرات تاج‌السلطنه، و همچنین اسناد و مدارک جدید مرتبط با پوشاک سنتی ایران مراجعه کنید. همچنین، پادکست تاج‌السلطنه به روایت آقای مسعود کوهستانی نژاد نیز در دسترس است و می‌تواند مرجع مفیدی باشد.
اسناد جدید از لباس زنان در دوره قاجار و به طور کلی اسناد پوشاک
پوشش زنان در دوره قاجار بازتابی از ترکیب سنت و نوگرایی بود. این پوشش، علاوه بر زیبایی، نمایانگر ارزش‌های فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی جامعه آن زمان بود. در ادامه بررسی لباس زنان قاجاری می توانید به اسناد زیر در پژوهش های خود استناد کنید.