صهیونیست های ایرانی در اواخر دوران قاجار، تحت تأثیر تحولات جهانی و جنبش‌های ملی‌گرایانه، به‌ویژه پس از صدور اعلامیه بالفور در سال 1917، فعالیت‌های خود را آغاز کردند. این فعالیت‌ها عمدتاً در قالب تقویت نهادهای آموزشی مانند مدرسه آلیانس اسرائیلیت و انجام اقدامات اجتماعی و فرهنگی برای پیشبرد اهداف صهیونیسم در ایران متمرکز بود. در ادامه ضمن آشنایی با واژه صهیونیست به سند و مدرک مهم در مورد فعالیت انجمن صهیونیستی در ایران در سال های 1298/1337 قمری می پردازیم. برای آشنایی بیشتر با اسناد و مدارک آموزشی می توانید به بخش اسناد آموزش و پرورش مراجعه نمایید.
معنی صهیونیست چیست؟
واژهٔ صهیونیست به شخص یا گروهی اشاره دارد که از ایدئولوژی یا جنبش صهیونیسم حمایت می‌کند.
صهیونیسم (Zionism) جنبشی سیاسی، اجتماعی و ملی گرایانه است که در اواخر قرن نوزدهم میلادی شکل گرفت و هدف اصلی آن ایجاد و حفظ یک وطن ملی برای یهودیان، به‌ویژه در سرزمین فلسطین (که در آن زمان بخشی از امپراتوری عثمانی بود)، بود. این جنبش از ایده‌های تئودور هرتزل، نویسنده و سیاستمدار یهودی-اتریشی، الهام گرفت.
ریشهٔ کلمه «صهیونیسم» به صهیون (Zion)، نام تپه‌ای در شهر اورشلیم (بیت‌المقدس) بازمی‌گردد که در فرهنگ یهودی نمادی از وطن و سرزمین مقدس است.
صهیونیست‌ها در طول تاریخ دیدگاه‌های مختلفی داشته‌اند؛ برخی تمرکز بر ایجاد دولت اسرائیل داشتند و برخی دیگر بر جنبه‌های فرهنگی، مذهبی، یا سیاسی این جنبش تأکید می‌کردند.
سند مرتبط
پیشینه جنبش‌های ناسیونالیستی و مذهبی در قرن نوزدهم
قرن نوزدهم، قرن پدیداری جنبش‌های ناسیونالیستی و ناسیونالیستی-مذهبی در سرتاسر جهان و از جمله در خاورمیانه است. جنبشهائی که به فراخور حال و پشتوانه های مالی، اعتقادی، میزان همبستگی درونی و میزان ارتباط با قدرتهای مسلط سیاسی اروپائی و آمریکائی در آن دوران، فعالیت خود را رشد و گسترش دادند. وقوع جنگ جهانی اول و تضعیف قدرتها و دولتهای مسلط بر جهان که به شدت با یکدیگر درگیر شده بودند، فرصت مناسبی را برای رهبران آن جنبشها و برداشتن قدمهای جدی تر برای نیل به اهداف شان فراهم کرد.
جنبش صهیونیستی در خاورمیانه
خاورمیانه نیز همچون دیگر مناطق جهان درگیر با جنبش‌های مذکور بود و در هر گوشه و کنار آن، جمعیتی با پشتوانه قرار دادن پیشینه قومی، همبستگی دینی و مذهبی، مدعی استقلال و برخورداری از حق تعیین سرنوشت خود شدند. از جمله آنان جنبش صهیونیستی بود که به سرعت دست به کار شده و با استفاده از ابزارهای مختلف، فعالیت خود را برای تحقق اهداف آن انجمن، در کشورهای مختلف و به ویژه سرزمینهای خاورمیانه، آغاز کرد.
اعلامیه بالفور و فعالیت صهیونیست های ایرانی
هنوز اندک زمانی از صدور اعلامیه بالفور وزیر خارجه بریتانیا در مورد به رسمیت شناختن تشکیل سرزمین ملی یهود در اراضی فلسطین در نوامبر 1917/ آبان 1296/ صفر 1336 قمری نگذشته بود که گزارش هائی از فعالیت صهیونیست های ایرانی در قالب انجمن صهیونیستی در ایران منتشر شد. در گام نخست، به منظور جا انداختن فعالیت آن انجمن در ایران، تقویت مدرسه آلیانس اسرائیلیت و نیز انجام مجموعه‌ای از فعالیت‌های اجتماعی و فرهنگی، مورد توجه مدیریت انجمن قرار گرفت.
نمونه‌ای از فعالیت‌های انجمن صهیونیستی در ایران توسط صهیونیست های ایرانی
در این راستا اقداماتی از سوی انجمن صهیونیستی در شهرهای مختلف ایران و به ویژه تهران انجام شد که نمونه ای از آنها، برگزاری تئاتری در مدرسه آلیانس اسرائیلیت تهران در اواسط سال 1337 قمری/ اوایل 1298/ 1919 است. برگزاری تئاتر، همراه با اجرای مراسمی بود که در آن، سخنران مراسم نکات بسیار جالبی را در مورد اهداف انجمن صهیونیستی در ایرانِ آن ایام بیان کرد. نخست بخوانیم گزارش کوتاهی از آن مراسم را که در همان زمان تهیه شده بود:
| تئاتر بنی اسرائیلی شب جمعه گذشته تئاتر اخلاقی که انجمن مرکزی صهیونیست های تهران به منفعت معارف بنی اسرائیلی ها در مدرسه آلیانس اسرائیلیت تاسیس کرده بود، نمایش داده شد و در مقدمه آن نطق بلیغی دائر به لزوم صمیمت و خدمت کلیمی ها به وطن خود ایران و حفظ روابط صمیمانه با سایر هموطنان ایرانی خود ایراد نموده و در خاتمه شرحی از توجهات دولت و جدیت مقامات رسمی و اشخاص منورالفکر دررعایت و احترام حدود و حقوق مدنی و مذهبی بنی اسرائیل در اقطاع مملکت بیان نموده و خاطر عامه را متذکر شدند که ترقی مملکت و سعادت ساکنین این سرزمین بدون مراعات ملیت و مذهب و موکول به وحدت نظر و کوششی است که تمام عناصر مملکت بایستی در راه خدمت و ترقی خود بنمایند و سپس نمایش مزبور با طرز بس جالب توجهی در چندین پرده خاتمه یافت.» |
رویکرد صهیونیست های ایرانی در مهار حساسیت‌های داخلی
کاملا آشکار است که بیان سخنان فوق از جانب نماینده انجمن صهیونیستی ایران در سال 1298/ 1919 یا همان صهیونیست های ایرانی با هدف جلوگیری از ایجاد حساسیت بین ایرانیان و از جمله ایرانیان یهودی، در قبال فعالیت آن انجمن بیان شده بود. انجمن صهیونیستی نه تنها در ایران بلکه در سراسر دنیا با هدف تشکیل دولت ملی یهود به وجود آمده و فعالیت آن نیز، در همان راستا بود، اما لزوما نظرات آن انجمن، همان نظرات یهودیان ساکن در کشورهای مختلف نبوده و طبعا بسیاری از یهودیان مذکور نظرات و عقایدی متفاوت با انجمن صهیونیستی داشتند.
بدین لحاظ سخنران مراسم مذکور به گونه ای رفتار می کند که نه تنها ایرانیان یهودی را دچار حساسیت ننماید، بلکه ایرانیان و بخصوص مسلمانان و شیعیان را دچار حساسیت به فعالیت آن انجمن نکند. در طول سالهای بعد نیز چنین رفتارهائی از جانب مدیران آن انجمن در ایران با موفقیت انجام شد. به نحوی که تا مدتهای مدیدی، رهبران، مقامات، متفکران و فعالین سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایرانی نیز توجه جدی به اهداف آن انجمن نکرده و در نتیجه نگرش و نظریات خاصی پیرامون فعالیت‌های آن انجمن از خود بیان نکردند.
اما سئوال بسیار مهم دیگری که در اینجا می توان مطرح کرد این است که آیا «عدم توجه متفکرین و فعالین سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایرانی به موضوع فعالیت انجمن صهیونیستی در ایران تا حدود نیمه اول قرن بیستم»، تنها به دلیل « نحوه رفتار مدیران و دست اندرکاران آن انجمن در ایران» بوده و یا می تواند علت مهمتری نیز داشته باشد. بررسی این موضوع که یک موضوع تاریخی و نه سیاسی است، نیازمند بررسی بسیار دقیق گزارشها و مدارک موجود از فعالیت صهیونیست های ایرانی و یا انجمن صهیونیستی و پیامدهای آن فعالیت در ایران است.
بررسی دقیق و بیطرفانه نحوه برخورد و عملکرد ایرانیان (اعم از اندیشمندان، سیاستمداران، روحانیت و فعالین سیاسی، اجتماعی و فرهنگی) با آن در طول نیمه اول قرن بیستم است که این موضوع را می توان در مناسبتهای دیگر مورد توجه و بررسی قرار داد.
صهیونیست های ایرانی در قرن بیستم تلاش کردند هویت یهودی را بازتعریف کنند. در اسناد یهودیان، سند دیگری از دوره ناصر الدین شاه از معبد یهودیان موجود است که نشان‌دهنده تعاملات و همزیستی صلح‌آمیز یهودیان و مسلمانان ایرانی پیش از ظهور جنبش‌های ملی‌گرایانه و صهیونیستی است و شاید بتوان گفت چنین همکاری هایی بعدها در بستر تحولات سیاسی مدرن کم‌رنگ‌تر شدند.
اسناد مرتبط با اسرائیل و فلسطین در سند ایران