محمدعلی فروغی (۱۲۵۴-۱۳۲۱ ) نویسنده، مترجم، فیلسوف، سیاست‌مدار بود. او در حوزه‌های مختلف از جمله ادبیات، فلسفه، تاریخ و سیاست فعالیت داشت و آثار ارزشمندی از خود به جا گذاشت. فروغی نخستین و آخرین نخست‌وزیر رضا شاه بود؛ رضا شاه با فروغی به قدرت رسید و با او نیز از قدرت کنار رفت. وی به عنوان یکی از مشاوران نزدیک رضا شاه (تا سال 1314 و سپس در سسال 1320) و معماران اصلی سیاست‌های فرهنگی و آموزشی ایران، نقشی کلیدی در مدرن‌سازی کشور و تدوین قوانین جدید ایفا کرد.
در ادامه به پیشینه و فعالیت‌های سیاسی او پرداخته و اسناد تاریخی منتشر شده در مطبوعات را در اختیار شما قرار می‌دهیم. امید است این اسناد جدید به تحقیقات شما درباره محمدعلی فروغی کمک شایانی کند.
برای دسترسی به اسناد محمدعلی فروغی، ابتدا لازم است در سایت سند ایران عضو شوید و اشتراک ماهانه تهیه کنید.
پیشینه محمد علی فروغی
محمدعلی فروغی در سال ۱۲۵۶ خورشیدی در تهران متولد شد. اجداد پدری او بازرگان و اهل فضل و علم بودند. پدرش، محمدحسین فروغی، مترجم عربی و فرانسه و مدیر دارالترجمه در دوران قاجار در (دوره ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه) بود و هفته نامه “تربیت” را منتشر می‌کرد که به ترویج افکار تجددخواهانه می‌پرداخت. برخی معتقدند محمدعلی فروغی از نظر خانوادگی به یهودیان عرب بغداد وابسته هستند که بعدها به اصفهان مهاجرت و مسلمان شدند. علاوه بر این، برخی او را به فراماسونری نیز منتسب کرده‌اند.
فروغی به‌عنوان یک شخصیت تأثیرگذار در سیاست، فرهنگ و آموزش ایران، به دلیل دیدگاه‌های غرب‌گرایانه و اصلاح‌طلبانه‌اش، در طول زمان با این اتهامات روبه‌رو بوده است.
محمد حسین فروغی، پدر محمد علی فروغی
محمد حسین فروغی «ذکاءالملک اول» از رجال فرهنگی و بنیانگذار هفته نامه تربیت در زمان مظفرالدین شاه (اولین روزنامهٔ غیردولتی) بود. وی افکار به شدت مذهبی داشت جز بنیانگذاران و مشوقین مدارس جدید بود و مقالات زیادی در خصوص مدارس جدید از او منتشر شده است. فرزندش، محمد علی فروغی نیز همراه با پدرش نیز کتاب های مشترکی در زمینه تاریخ چاپ کرده است که بعدها کتاب های تاریخی آنها جز کتاب های درسی مدارس شد.
محمد حسین فروغی یک عقبه بزرگ برای خانواده و خاندان فروغی به شمار می آید که در زمینه فرهنگ و سیاست در ایران دارای قدرت زیادی بودند. وی یک سال بعد از پیروزی انقلاب مشروطیت در سال 1286 شمسی درگذشت.
سند مرتبط با محمد حسین فروغی در سایت سند ایران
تحصیلات و فعالیت های محمد علی فروغی
محمدعلی فروغی تحصیلات خود را از پنج‌سالگی آغاز کرد و ادبیات فارسی را نزد پدرش محمد حسین فروغی فرا گرفت. او در سال ۱۲۶۸ وارد دارالفنون شد. ابتدا در دارالفنون به تحصیل پزشکی و داروسازی پرداخت، اما به دلیل ضعف امکانات و ناهم‌خوانی با علاقه‌اش، به فلسفه، ادبیات و تاریخ روی آورد.فروغی علاوه بر دارالفنون، در مدارس صدر، مروی و سپهسالار نیز تحصیل کرد و با فلسفهٔ اسلامی و غربی آشنا شد. او زندگینامه‌های فلاسفه غرب را به فارسی ترجمه کرد که بعدها کتاب “سیر حکمت در اروپا” را شکل داد.
آثار محمدعلی فروغی از مترجمی تا معلمی و تالیف
محمدعلی فروغی در سال ۱۲۷۳ یا ۱۲۷۴ خورشیدی به استخدام دولت درآمد و مترجم زبان‌های فرانسه و انگلیسی در وزارت انطباعات شد. او همچنین به زبان‌های روسی و عربی مسلط بود. پس از مدتی، مترجمی را رها کرد و به تدریس در مدارس نوگرایانه مانند دارالفنون، مدرسه ادب و علمیه پرداخت. فروغی با ترجمه و تألیف کتاب‌های فلسفی، تاریخی و اقتصادی، نقش مهمی در ترویج اندیشه‌های نوین داشت. او در مدرسه سیاسی به تدریس پرداخت و کتاب‌هایی همچون “اصول علم ثروت ملل” و “حقوق اساسی” را ترجمه کرد که آثار مهم درسی زمان خود بودند.
محمدعلی فروغی با برگردان کتاب “اصول علم ثروت ملل” از فرانسوی به فارسی، پایه‌گذار علم اقتصاد به‌صورت علمی و روش‌مند در ایران شد و معادل‌های فارسی جدیدی برای واژگان اقتصادی ارائه داد. همچنین وی در کتاب “آداب مشروطیت دول”، مفاهیم کلی حقوق اساسی به‌طور سیستماتیک معرفی کرده و بسیاری از واژگان حقوقی برای نخستین بار در این کتاب به‌کار رفتند. پس از درگذشت پدرش در سال ۱۲۸۶ ش، فروغی در سن ۳۰ سالگی به ریاست مدرسه سیاسی منصوب شد و نقشی کلیدی در تربیت رجال و دیپلمات‌های آینده ایفا کرد. این مدرسه بعدها به دانشکده حقوق دانشگاه تهران تبدیل شد. فروغی همچنین معلم خصوصی احمدشاه بود.
از محمد علی فروغی در همان دوران جوانی اش زمانی که 25 ساله بود خاطرات و یادداشت‌های روزانه بر جای مانده است که در آن به ثبت و تحلیل تجارب و دیدگاه‌ها و فعالیت های روزمره اش پرداخته است.در کتاب خاطرات محمدعلی فروغی، او به جزئیاتی از زندگی روزمره‌اش از جمله غذاهایی که به عنوان صبحانه، ناهار و شام می‌خورد، اشاره کرده است. آنچه در این خاطرات جلب توجه می‌کند، غذاهای اعیانی و مفصلی (با توجه به آن مقطع زمانی)است که فروغی و خانواده‌اش مصرف می‌کردند. در بخشی از خاطرات نیز به بیماری همسرش پرداخته است، که نشان از مشکلات خانوادگی وی در کنار مشغله‌های اجتماعی او دارد.
سند مرتبط
مصاحبه با محمد علی فروغی
محمدعلی فروغی در زمانی که ریاست‌الوزرا را بر عهده داشت، در بهمن‌ماه سال ۱۳۰۴، با خبرنگار روزنامه ایران مصاحبه‌ای انجام داد. در این مصاحبه، که در سال ۱۳۰۴ شمسی صورت گرفت، از وی در مورد ورود مال‌التجاره ایران به روسیه سوال شد. متن کامل این مصاحبه را می‌توانید در کتاب “مصاحبه با تاریخ‌سازان عصر قاجار و مشروطیت” اثر مسعود کوهستانی‌نژاد بخوانید. در ادامه، بخشی از این مصاحبه را می‌خوانیم.
«سوال خبرنگار: مسئله ورود ما التجاره های ایران به خاک روسیه که می گویند از اول فوریه این تصمیم اتحاذ شده است، چیست؟ ممکن است برای استحضار عامه و تجار، اطلاعاتی در این خصوص بدهید؟
جواب فروغی: عجالتاً اطلاعی که دارم این است که دولت سویت تصمیم کرده است ورود اجناس ایران را از اول فوریه به استثنا پنبه به خاک روسیه ممنوع دارد و آنچه اطلاع رسیده است. اسن تصمیم به مورد اجرا هم گذاشته شده است و گفته می شود این اقدام وممنوعیت موقتی خواهد بود ولیکن اطلاع ندارم که تا چه مدت امتداد خواهد داشت.»
فعالیت‌های سیاسی و دولتی محمد علی فروغی
محمدعلی فروغی در دوران فعالیت‌های سیاسی و دولتی خود به‌عنوان نماینده و رئیس مجلس شورای ملی نقش مؤثری در تدوین قوانین و سامان‌دهی نظام پارلمانی ایران ایفا کرد. همچنین، به‌عنوان مشاور نزدیک رضا شاه و نخست‌وزیر، در مدرن‌سازی و پیشبرد سیاست‌های فرهنگی و آموزشی کشور تأثیرگذار بود. اسناد مرتبط با فعالیت‌های او در این زمینه‌ها در سایت سند ایران موجود است که می‌توانید در ادامه مشاهده کنید.
دیگر اسناد فروغی در سایت سند ایران
فعالیت‌های محمدعلی فروغی در مجلس شورای ملی
محمدعلی فروغی به‌دلیل آشنایی‌اش با نظام پارلمانی اروپا، به‌عنوان سرپرست دبیرخانه مجلس شورای ملی منصوب شد. پس از درگذشت پدرش در سال ۱۲۸۶ خورشیدی، فروغی در سن ۳۲ سالگی از کار در مجلس کناره‌گیری کرد. پس از خلع محمدعلی شاه و در انتخابات دوره دوم مجلس، فروغی به نمایندگی مردم تهران برگزیده شد و به عنوان ذکاالملک دوم شناخته شد. او ابتدا به عنوان منشی هیئت رئیسه و رئیس کمیسیون معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه فعالیت کرد و سپس در سال ۱۲۸۹ خورشیدی به ریاست مجلس شورای ملی رسید، اما ریاستش کمتر از هفت ماه به طول انجامید.
در یکی از جلسات مجلس، پس از انتقادات میرزا اسدالله‌خان، فروغی جلسه را ترک کرد و نمایندگان آذربایجان نیز به‌دلیل اعتراض به سخنان وی استعفا دادند. هرچند جلسه مجدداً ادامه یافت و نامه‌ای به‌امضای ۳۷ نماینده علیه انتقادات اسدالله‌خان منتشر شد، فروغی و سید نصرالله اخوی، در نهایت استعفا دادند. در روزهای پایانی دوره مجلس، آنها به‌عنوان نایب‌رئیس اول و دوم انتخاب شدند.
فعالیت‌های محمدعلی فروغی در وزارت
پنج روز پس از آغاز فعالیت‌هایش به عنوان نایب رئیسی مجلس در سال 1290 شمسی، وزارت مالیه کابینه دوم صمصام‌السلطنه به محمدعلی فروغی واگذار شد و در ۲۰ آذر ۱۲۹۰، صمصام‌السلطنه وزارت عدلیه را نیز به او سپرد. فروغی قانون اصول محاکمات حقوقی را که پیش‌تر توسط میرزا حسن‌خان مشیرالدوله تهیه شده بود، به اجرا درآورد و به استواری عدلیه جدید کمک کرد.
در ۲۵ مرداد ۱۲۹۳، سرپرستی وزارت عدلیه در کابینه مستوفی‌الممالک به فروغی واگذار شد. پس از آغاز دوره سوم مجلس شورای ملی، او به‌عنوان نماینده مردم تهران انتخاب شد، اما در پی استعفای سید نصرالله سادات اخوی از نایب‌رئیسی مجلس، فروغی به این سمت برگزیده شد. او در ۲۳ اسفند ۱۲۹۳، پس از پذیرش وزارت عدلیه در کابینه مشیرالدوله، از نمایندگی مجلس کناره گرفت. البته دولت مشیرالدوله چهل روز بیشتر دوام نداشت.
برای دسترسی به اسناد مرتبط با فعالیت‌های سیاسی و دولتی محمدعلی فروغی، لطفاً با خرید اشتراک ماهانه به سایت سند ایران مراجعه کنید و از اسناد جدید بهره‌مند شوید.
اصلاحات قضایی محمد علی فروغی
اصلاحات قضایی به رهبری ذکاءالملک و مشیرالدوله در سال‌های پس از سقوط کابینه مشیرالدوله انجام شد، که به طور دقیق‌تر در اوایل دهه ۱۳۰۰ خورشیدی رخ داد. این اصلاحات شامل تدوین قانون اصول محاکمات جزایی بود. ذکاءالملک و همکارانش با هدف اصلاحات قضائی و تضمین عدالت در سیستم حقوقی کشور، تلاش کردند تا قوانین موجود را به‌روز کرده و شکاف‌های قانونی را پر کنند. این کمسیون، با بررسی عمیق و مشورت‌های کارشناسان، پیش‌نویس قانونی را تهیه کرد که به تصویب نهایی رسید و نقشی اساسی در بهبود نظام قضائی کشور ایفا کرد.
تلاش‌های دیپلماتیک محمد علی فروغی در کنفرانس صلح پاریس
ذکاءالملک در سال ۱۲۹۸ خورشیدی به نمایندگی ایران در کنفرانس صلح پاریس شرکت کرد. این کنفرانس که پس از پایان جنگ جهانی اول (۱۹۱۸) برگزار شد، به منظور رسیدگی به مسائل و تبعات جنگ و ترسیم مجدد مرزهای سیاسی کشورهای درگیر بود. ذکاءالملک به همراه هیئت ایرانی تلاش کرد تا دعاوی مالی و سیاسی ایران را که در طول جنگ متحمل خسارات زیادی شده بود، مطرح کند. درخواست‌های ایران شامل الغای عهدنامه‌های ۱۹۰۷ و کاپیتولاسیون، جبران خسارات جنگی، استرداد سرزمین‌های از دست رفته بود.
او پس از بازگشت به ایران در سال ۱۲۹۹، در کابینه مستوفی‌الممالک به عنوان وزیر امور خارجه منصوب شد و در دوران کابینه مشیرالدوله نیز وزارت مالیه را به عهده گرفت.
نخست وزیری محمد علی فروغی
محمدعلی فروغی، در چندین مقطع مهم به عنوان رئیس‌الوزرا و نخست‌وزیر ایران نقش پررنگی در تحولات سیاسی و اجتماعی کشور داشت. او در طول دوران فعالیت خود، پنج بار به طور رسمی به مقام نخست‌وزیری رسید و یک بار نیز کفالت ریاست وزرا را بر عهده داشت.
دوره‌های نخست‌وزیری محمدعلی فروغی به شرح زیر است:
- کفالت ریاست وزرا: از 9 آبان 1304 تا 28 آذر 1304، فروغی به عنوان کفیل ریاست وزرا فعالیت داشت.
- نخستین دوره نخست‌وزیری: پس از پایان کفالت، او از 29 آذر 1304 تا 15 خرداد 1305 به عنوان نخست‌وزیر ایران منصوب شد و در این مدت اولین دوره رسمی نخست‌وزیری خود را آغاز کرد.
- دومین دوره نخست‌وزیری: فروغی بار دیگر از 26 شهریور 1312 تا 10 آذر 1314 به مقام نخست‌وزیری رسید. این دوره از نخست‌وزیری او نیز همراه با تحولات مهمی در عرصه سیاست کشور بود.
- سومین دوره نخست‌وزیری: از 6 شهریور 1320 تا 25 شهریور 1320 فروغی برای مدت کوتاهی نخست‌وزیری ایران را بر عهده داشت.
- چهارمین دوره نخست‌وزیری: بلافاصله پس از دوره کوتاه قبلی، او از 26 شهریور 1320 تا 12 آذر 1320 دوباره به مقام نخست‌وزیری بازگشت.
- پنجمین و آخرین دوره نخست‌وزیری: فروغی آخرین دوره نخست‌وزیری خود را از 13 آذر 1320 تا 17 اسفند 1320 تجربه کرد و پس از آن از عرصه سیاست کنار رفت.
فروغی در هر یک از این دوره‌ها نقش مهمی در هدایت و کنترل مسائل سیاسی و اجتماعی کشور ایفا کرد و یکی از چهره‌های تأثیرگذار در تاریخ معاصر ایران به شمار می‌رود.
محمدعلی فروغی در روز ۵ آذر ۱۳۲۱در تهران درگذشت. او در ۶۷ سالگی در حالی که همچنان به عنوان یکی از شخصیت‌های برجسته سیاسی و فرهنگی ایران شناخته می‌شد، در اثر سکته قلبی از دنیا رفت.