سال ۱۹۱۹ میلادی که به نام قرارداد وثوق الدوله نیز گفته می‌شود قرارداد 1919 توافق‌نامه‌ای بود که بین ایران و بریتانیا و هم‌زمان با پایان یافتن جنگ جهانی اول میان دولت ایران و انگلستان به امضا رسید. این قرارداد در دوران نخست وزیری وثوق الدوله و در زمان سلطنت احمد شاه قاجار منعقد شد اما با وجود مخالفت های زیادی که علیه آن شد به سرانجامی نرسید. هدف اصلی این قرارداد، افزایش نفوذ بریتانیا در ایران و امنیت بریتانیا در منطقه بود.
رهبران سیاسی مانند لرد کرزن در لندن به این نتیجه رسیدند که از طریق یک قرارداد که به نوعی تحت‌الحمایگی محسوب می‌شد حضور و نفوذ خود را در ایران نهادینه کنند و ثبات و آرامش را برقرار سازند، از این رو انگلیسی‌ها تصمیم گرفتند روابط خود با ایران را بر پایه جدیدی استوار سازند. بنابراین شکل گیری طرح اولیه این قرارداد در انگلستان و از سوی لرد کرزن بود.
چه کسانی با قرارداد 1919 مخالفت کردند
بر اساس قرارداد 1919، ایران به نوعی تحت الحمایگی بریتانیا محسوب می شد که می توانست حضور و نفوذ خود را در ایران نهادینه سازد. در عوض بریتانیا در زمینه‌های، مالی و اداری به ایران امتیازاتی ارائه می داد، اما در عوض، کنترل بیشتر بر امور داخلی ایران را به دست می‌آورد. این قرارداد با مخالفت‌های بسیاری از مردم و شخصیت‌های سیاسی در داخل و دول خارجی مانند فرانسه، روسیه و در نهایت ایالات متحده آمریکا در خارج مواجه شد. علت مخالفت دول خارجی به‌خصوص آمریکا و فرانسه بیم آن را داشتند که در صورت عملی شدن این قرارداد ایران تحت نفوذ کامل بریتانیا قرار بگیرد و به نیرویی برای انگلستان در صحنه بین‌المللی و منطقه‌ای تبدیل شود.
با پایان یافتن جنگ جهانی اول ساختار نظام بین‌الملل وضعیت شکننده‌ای داشت و هر گونه تغییر کوچکی در آرایش سیاسی می‌توانست بر نظم جهانی و قدرت و سیاست حاکم تاثیر بگذارد. در واقع نگران این بودند که بریتانیا دست بالا در معادلات جهانی داشته باشد به همین علت فرانسوی ها از طریق مستشاران و معلمانشان در ایران بر دانش آموزان از مضرات این قرارداد می گفتند و اطلاع رسانی می کردند.
از نظر آمریکایی ها هم با بسته شده این قرارداد 1919 ایران تحت اراده بریتانیا قرار می گرفت. علاوه بر فرانسوی ها و آمریکا، روس‌ها نیز با آن به مخالفت صریح برخاستند. بلشویک‌ها نیز طی چند بیانیه رسمی مخالفت صریح خود را با قرارداد 1919م اعلام کرده حکومت ایران را متهم به فروختن کشور خود می کردند. در واقع بلشویک‌ها می‌ترسیدند ایران به پایگاهی برای حضور و نفوذ بریتانیا مبدل شود. دولت شوروی، خطاب به کارگران و دهقانان ایران در پیامی اعلام داشت که قرارداد 1919 ایران را از زمرۀ کشورهای مستقل جهان محو کرده و ملت ایران را به نابودی می کشاند و دولت شوروی این قرارداد را به رسمیت نمی‌شناسد.
بریتانیایی ها نیز دقیقا به دلیل ترس از نفوذ تدریجی بلشویسم درصدد بستن این قرارداد بودند. دولت های مخالف قرارداد 1919 بیش از هر چیز نگران توزیع قدرت در نظام بین المللی بودند. مخالفان داخلی و سیاستمدرانی همچون یحیی دولت آبادی مقالات انتقادی علیه این قرارد منتشر می کردند و در منابر و مجلس روضه خوانی هم این قرارداد نکوهش می شد. به عقیده صاحب نظران این قرارداد نقشه بریتانیا برای ایران بعد از جنگ جهانی اول و استیلایش در منطقه بود.بنابراین براساس طرحی از لرد کرزن این قرارداد بین ایران و انگلستان بسته شد.
پیشنهاد خرید اشتراک اسناد سند ایران
شما با خرید اشتراک در سند ایران، می‌توانید به اسناد بسیاری از جمله اسناد قرارداد 1919 دسترسی داشته باشید.
متن قرارداد 1919
متن قرارداد 1919 به زبان انگلیسی نوشته و امضا شده است اما ترجمه ای که از آن در دست است شامل موارد زیر است.
| متن قرارداد 1919 نظر به روابط محکمه ی دوستی و مودت که از سابق بین دولتین ایران و انگلیس موجود بوده است و نظر به اعتقاد کامل به اینکه مسلماً منافع مشترکه و اساسی هر دو دولت در آتیه ی تحکیم و تثبیت این روابط را برای طرفین الزام می نماید و نظر به لزوم تهیه وسایل ترقی و سعادت ایران به حد اعلی بین دولت ایران از یک طرف و وزیرمختار اعلیحضرت پادشاه انگلستان به نمایندگی از دولت خود از طرف دیگر مواد ذیل مقرر می شود: 1) دولت انگلستان با قطعیت هرچه تمامتر تعهداتی را که مکرر در سابق برای احترام مطلق استقلال و تمامیت ایران نموده است تکرار می نماید. 2) دولت انگلستان خدمات هر عده مستشار متخصصی را که برای لزوم استخدام آنها در ادارات مختلفه بین دولتین توافق حاصل گردد به خرج دولت ایران تهیه خواهد کرد. این مستشارها با کنترات اجیر و به آنها اختیارات متناسبه داده خواهد شد – کیفیت این اختیارات بسته به توافق بین دولت ایران و مستشارها خواهد بود. 3) دولت انگلیس به خرج دولت ایران صاحب منصبان و ذخایر و مهمات سیستم جدید را برای تشکیل قوه ی متحدالشکلی که دولت ایران ایجاد آنرا برای حفظ نظم در داخله و سرحدات در نظر دارد تهیه خواهد کرد عده و مقدار ضرورت صاحب منصبان و ذخایر و مهمات مزبور به توسط کمسیونی که از متخصصین انگلیسی و ایرانی تشکیل خواهد گردید و احتیاجات دولت را برای نخستین قوه مزبور تشخیص خواهد داد معین خواهد شد. 4) برای تهیه وسائل نقدی لازمه به جهت اصلاحات مذکوره در ماده 2 و 3 این قرارداد دولت انگلستان حاضر است که یک قرض کافی برای دولت ایران تهیه و یا ترتیب انجام آنرا بدهد تضمینات این قرض به اتفاق نظر دولتین از عایدات گمرکات یا عایدات دیگری که در اختیار دولت ایران باشد تعیین می شود تا مدتی که مذاکرات استقراضی مذکور خاتمه نیافته دولت انگلستان به طور مساعده وجوهات لازمه که برای اصلاحات مذکوره لازمه است خواهد رسانید. 5) دولت انگلستان با تصدیق کامل احتیاجات فوری دولت ایران به ترقی وسائل حمل و نقل که موجب تأمین و توسعه تجارت و جلوگیری از قحطی در مملکت می باشد حاضر است که با دولت ایران موافقت نموده اقدامات مشترکه ایران و انگلیس را راجع به تأسیس خطوط آهن یا اقسام دیگر وسائل نقلیه تشویق نماید در این باب باید قبلاً مراجعه به متخصصین شده و توافق بین دولتین در طرحهائی که مهمتر و سهلتر و مفیدتر باشد حاصل شود. 6) دولتین توافق می نمایند در باب تعیین متخصصین طرفین برای تشکیل کمیته که تعرفه گمرکی را مراجعه و تجدید نظر نموده و با منافع حقه مملکتی و تمهید و توسعه وسائل ترقی آن تطبیق نمایند. امضاء شد در تهران 9 اوت 1919. |
قرارداد 1919 یک مراسله ای از طرف کاکس به وثوق الدوله دارد که به قرارداد ضمیمه شده است که مفاد آن به قرار ذیل است.
| مراسله ضمیمه قرارداد فوق از طرف سرپرستی کاکس وزیرمختار انگلیس به آقای وثوق الدوله رئیس الوزراء ایران جناب مستطاب اجل اشرف افخم امیدوارم که حضرت اشرف در دوره زمامداری با موفقیت خودتان در امور مملکت ایران یقین کرده اید که دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان همیشه سعی نموده است که آنچه در قوه دارد کابینه حضرت اشرف را برای اینکه از یک طرف اعاده نظم و امنیت در داخله مملکت تکمیل و از طرف دیگر روابط صمیمانه بین دولتین ایران و انگلستان محفوظ باشد تقویت نماید. برای ابراز جدید این احساسات که همواره مکنون خاطر کابینه لندن بوده است من حالا مأذون هستم که به حضرت اشرف اطلاع دهم که در موقع امضاء قرار داده که مربوط به فرم هائیست که کابینه حضرت اشرف اجراء آنرا در نظر گرفته اند دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان حاضر خواهد بود با دولت علیه ایران برای اجرای تقاضاهای ذیل موافقت نماید: 1) تجدید نظر در معاهدات حاضره بین دولتین. 2) جبران خسارات مادی وارده به مملکت ایران به واسطه دول متخاصم دیگر. 3) اصلاحات خطوط سرحدی ایران در نقاطی که طرفین آنرا عادلانه تصور نمایند. انتخاب ترتیب قطعی و زمان و وسائل مقتضیه تعقیب مقاصد فوق در اولین موقع امکان موضوع مذاکره مابین دولتین خواهد گردید. این موقع را برای اینکه احترامات فائقه خود را به حضرت اشرف تقدیم نمایم مغتنم می شمارم. پ. ز. کاکس |
نتیجه قرارداد 1919 چه بود
زمانی که مستشاران مالی و نظامی انگلیسی در پی اجرای قرارداد 1919 در ایران بودند، اما اوضاع داخلی و خارجی ایران در وضعیت نابه سامانی به سر می برد از یک سو نیروهای بلشویک به همسایگی ایران رسیده بودند و در درگیری هایی که بین نیروهای سفید روس با حمایت انگلیس در خاک ایران اتفاق افتاد و دامنه آن کشمکش ها در داخل خاک ایران اتفاق افتاد. بنابراین وثوق الدوله دریافت که این قرارداد در ایران قابل اجرا نیست. اوضاع به قدری متشنج بود که احمد شاه با اقدامات و نامه‌های سید حسن مدرس و حزب ملیون اسلامی به ایران بازگشت و با اختلافاتی که با وثوق الدوله پیدا کرد سرانجام او را برکنار و در نتیجه وثوق الدوله مجبور به ترک ایران شد.
بعد از وثوق الدوله مشیرالدوله بر روی کار آمد وی نیز اجرای قرارداد را تا تشکیل مجلس و تصویب آن به تعویق انداخت، در نتیجه مخالفت های داخلی و خارجی گسترده ای که با قرارداد 1919 شد هیچگاه این قرارداد به طور رسمی در ایران اجرا نشد.
قرارداد 1919 و احمد شاه
در رابطه با قرارداد 1919 احمد شاه تحت فشارهای ویژه داخلی و بین‌المللی، از سوی مردم و نیروهای سیاسی مخالف، قرار گرفته بود. بنابراین به ایران بازگشت و در پی اختلافاتش با وثوق الدوله و برکناری وی در نتیجه قرارداد مذکور نیز از دستور کار خارج شد و هیچگاه عملی نشد اما پیامدهایی برای احمدشاه داشت چرا که انگلستان از پای ننشست و این بار با فرستادن ژنرال آیرونساید درصدد برآمد با نیروهای داخلی و ایرانی مسئله نفوذ خود را اجرایی کند.
بنابراین در اکتبر 1920 ژنرال آیرونساید را به ایران فرستاد تا با برکنار کردن افسران قزاق روسی شخصی مطمئن را به کار گمارد. وی نیز یک قزاق به نام میر پنج رضا خان را به فرماندهی لشکر برگزید. در واقع تمامی سیاست هایی که انگلستان نتوانسته به مرجله اجرا بگذارد رضا خان میرپنج با همراهی سید ضیا الدین طباطبایی بر عهده گرفتند و عامل اجرای کودتای سوم اسفند سال 1299 در ایران شدند.
قرارداد 1919 وثوق الدوله
وثوق الدوله در مرداد 1297 رئیس الوزرا شد. برخی از مورخان معتقدند پذیرش قرارداد از سوی وثوق‌الدوله در شرایط آن روز ایران اقدامی اشتباه نبود. اوضاع بد مالی عامل مهمی در پذیرش قرارداد از سوی وثوق‌الدوله بود و او باور داشت کمک مالی انگلستان مانع ورشکستگی اقتصادی کشور می شود. هنگامی که متن قرارداد منتشر شد اعلامیه ای از جانب وثوق الدوله منتشر شد که در آن دلایل خود از پذیرفتن قرارداد در نبودن امنیت، فعالیت گروه های ترور، ضعف حکومت مرکزی، وضع ناگوار ولایات، ناتوانی و از هم پاشیدگی نیروی نظامی و انتظامی و خالی بودن خزانه عنوان می کند.
وﺛﻮق اﻟﺪوﻟﻪ هدفش از بستن قرارداد 1919 ﺗﺎﻣﯿﻦ زﻧﺪگی ﻣﺮدم از ﻧﻈﺮ اﻗﺘﺼﺎدی و اﺟﺘﻤﺎﻋی می دانست و به اعتقاد وی بدون انتظام و اصلاح ادارات، کشور نجات نمی یابد و با کمک سرمایه های خارجی و توسل به قدرت های بزرگی مثل انگلیس، که دارای دانش فنی و توان مالی هستند کشور پیشرفت می کند. به باور وی این قرارداد ایران را از شر زمامداران و کارمندان نالایق رها می کند. بعد از سقوط قاجار و روی کار آمدن رضا شاه وی همواره تاکید داشت که با بستن قرارداد مانند 1919 از وقوع دیکتاتوری مانند رضاشاه گرفته می شد.
| نمونه ای از اسناد جدید در مورد قرارداد 1919 |