زندگینامه رضا شاه و اقدامات و سیاست های وی از موضوعاتی است که مطالب بسیاری در مورد آن گفته شده است اما برای درک بهتر دوره ای که وی حکومت می کرد علاوه بر بیوگرافی رضا شاه باید به اسناد و مدارک جدیدی نیز استناد کرد تا ترسیم درستی از شخصیت و نحوه زمامداری وی به دست آورد. ما در این بخش ضمن پرداختن به زندگی نامه وی در بخش های جداگانه به سخنان رضا شاه که در طول دوره پادشاهی اش در جمع نمایندگان و افراد خاص انجام داده است نیز می پردازیم:
تاریخ تولد رضا شاه
تاریخ تولد رضا شاه پهلوی ۲۴ اسفند سال ۱۲۵۶ شمسی در آلاشت استان مازندران و تاریخ درگذشت 4 مرداد سال 1323 ژوهانسبورگ، آفریقای جنوبی است. وی بنیانگذار سلسله پهلوی بود که از سال 1304 تا سال 1320 سلطنت کرد.
دوران پیش از سلطنت رضا شاه
مادر رضا شاه پس از مرگ پدرش، سرگرد عباسعلی خان، در اثر فقر او را به تهران برد. یکی از اقوامش در ارتش آن زمان یعنی نیرو بریگارد قزاق بود و او را نیز به عنوان سرباز به قزاقخانه برد و به نیروهای قزاق پیوست. وی سربازی جوان قد بلند و قدرتمند، از همان ابتدا توانست توجه مقامات مافوقش را به خود جلب کند.در اثر استعداد و لیاقتی که از خود نشان داد مراتب نظامی را توانست طی کرده و به درجه میرپنجی رسید . از این زمان به بعد بود که به رضا خان میرپنج معروف گشت.در جریان جنگ جهانی اول رضا خان میرپنج به عنوان یکی از فرماندهان قوای قزاق، ماموریت های مختلفی را در نقاط مختلف ایران، به ویژه در گیلان و همدان انجام داد.
یکی از آن جنگ ها به ویژه خاطره بسیار بدی را به جای گذاشت؛ جنگی که در شهر همدان میان قوای قزاق تحت فرماندهی او با قوای ژاندارم مستقر در آن شهر به فرماندهی ماژور محمدتقی خان پسیان در گرفت و نه تنها به شکست کامل قوای قزاق منتهی شد بلکه برخورد شخصی پسیان با رضا خان میر پنجه، در یاد او ماند. پایان جنگ جهانی اول، مانع از تداوم بحران سنگین و بسیار وحشتناک داخلی در ایران نشد. باز هم نقاط مختلف ایران در آشوب و جنگ می سوختند. در آن میان افواج قزاق به صورت متمرکز در گیلان از یک سوی با قوای انقلابیون محلی و نیز همزمان با متجاوزین و انقلابیون بالشویکی که از طرف قفقاز و روسیه به گیلان هجوم اورده بودند، درگیر شد. در آن زمان قزوین، نقطه اتکاء و پایگاه اصلی قوای قزاق دولتی ایران برای عزیمت به گیلان بود و فرمانده ها و افواج قزاق دائما میان آن شهر و گیلان در حرکت بودند که رضا خان میرپنجه و فوج تحت فرماندهی اش از جمله آنان بود.
از سردار سپه دو مصاحبه تاریخی موجود می باشد، اولی در سال 1302 توسط علی دشتی مدیر روزنامه شفق سرخ انجام شده و دومی مصاحبه ای است که در سال 1304 توسط یک خبرنگار فرانسوی با وی شده است.هر دو مصاحبه در کتاب «مصاحبه با تاریخ سازان عصر قاجار و مشروطه» نوشته آقای مسعود کوهستانی نژاد منتشر شده است. در بخشی از مصاحبه دوم آمده است:
«من در تمام این مدت سخنان سردار سپه را به دقت گوش می دادم و به او نگاه می کردم. صدا و نگاه های ملایم با عظمت و وقاری که داشت قیافه مخصوصی به وی می داد. این مردی که در مقابلش امروز ایران از ترس می لرزد و درمقابل ارداه اش هیچ مانعی نمی بیند و در جلو فرمانروائیش هیچ مقاومتی نمی یابد، با آهنگ متواضعانه در حالی که چشمانش را به زمین دوخته، بدون کوچکترین ژست و حرکتی حرف می زند.
سردار سپه به حرف خود ادامه داد و گفت: در تمام ملل به واسطه تغییرات پی در پی دقایقی پیش آمده که چنین به نظر می رسید استقلالش را از دست داده است. اما این ملت به واسطه تمدن خیلی قدیمی و سنت و سابقه درخشانش دیر یا زود در دنیا موقعیت و محلی را که که مدت ها اشغال نموده بود، به دست خواهد آورد.»
پیشنهاد خرید اشتراک اسناد سند ایران
شما با خرید اشتراک در سند ایران، می‌توانید به اسناد بسیاری از جمله اسناد جدید از رضا شاه دسترسی داشته باشید.
تحرکات رضا شاه در عرصه سیاست
کودتای سوم اسفند 1299
عواقب جنگ جهانی اول هر چند ایران در آن مداخله ای نداشت اما دامان ایران را هم گرفت و قحطی های بزرگ و خشکسالی و هرج و مرج های داخلی بیماری و عدم اقتدار احمدشاه قاجار همگی عواملی بود که باعث روی کار آمدن رضا خان در عرصه سیاست شد. دول غربی خصوصا انگلیس دریافته بود که با خوانین قاجار و نیروهای موجود که وابستگی ایلیاتی دارند امکان برقراری حکومتی مقتدر که بر آشوب های داخلی فائق شوند وجود ندارد بنابراین فرماندهی قوای قزاق از سوی ژنرال آیرون ساید انگلیسی به رضا خان میرپنج داده شد.وی توانست دو ماه بعد نیروهای قزاق را وارد تهران کند و با همراهی سید ضیاءالدین طباطبائی کودتای سوم اسفند سال 1299 را ترتیب داد و به عنوان وزیر جنگ منصوب و ملقب به سردار سپه شد.
(رضا شاه ) وزیر جنگ
سردار سپه توانست تمام عناصر نظامی ایران که متشکل از نیروهای قزاق، ژاندارمری دولتی و بریگارد مرکزی را تابع وزارت جنگ کند در واقع فرماندهی کل قوا را به دست گرفت هر چند فرماندهی کل این سه قوا بر طبق اصل پنجاهم متمم قانون اساسی با شخص شاه بود اما سردار سپه وقتی به وزارت جنگ منصوب شده همه قوا زیر نظر مستقیم او قرار گرفت و نخستین مرحله شکل گیری قشون متحد الشکل به وجود آمد.بنابراین بعد از اینکه ثبات و امنیت توسط سردار سپه با متحد کردن نیروها شکل گرفت مجلس شورای ملی نیز براساس یک ماده واحده ریاست عالیه کلیه قوای دفاعیه و تامینه ایران را با اختیارات تامه به سردار سپه محول کرد و در آن قانون تاکید نمود بدون تصویب مجلس این اختیار از وی سلب نخواهد شد.این نخستین بار در تاریخ ایران بود که مسئولیت فرماندهی کل قوا به شخصی جز پادشاه وقت واگذار می گردید.
اسناد مرتبط با شروع سلطنت رضا شاه
مشاهده فایل ویدئویی 25 شهریور 1320| سقوط رضا شاه و آغاز سلطنت محمدرضا شاه
(رضا شاه ) رئیس الوزرا
همزمان سردار سپه از مقام وزارت جنگ به ریاست وزراء ارتقا یافته و به دلیل عرم حضور احمد شاه در ایران، سردار سپه به مقتدرترین فرد ایران تبدیل شد. برنامه دولت او برای رسیدن به هدف نهایی این بود که کنترل کاملی بر یک نیروی نظامی داشته باشد و این به پول نیاز دارد. او که می‌توانست مقداری مالیات بگیرد، ارتش را با درآمد ایجاد کرد و سپس از ارتش برای جمع‌آوری مالیات‌های بیشتر استفاده کرد تا اینکه در نهایت کنترل کل کشور را به دست آورد.
دوره ریاست وزرائی سردار سپه (رضا شاه بعدی) دو سال از 1302 تا آذر 1304 به طول انجامید. در آن مدت او در واقع قدرت واقعی را در اختیار داشت.احمد شاه با وجود بیماری تحت درمان طولانی در اروپا بود و از بازگشت به ایران خودداری کرد. اندکی بعد و در جریان جنبش جمهوری خواهی در ایان ( 1302- 1303) سردار سپه (رضا شاه) به فکر اعلام جمهوری افتاد اما هدف او نه برقرای جمهوری بلکه تغییر سلطنت بود. تا اینکه در 21 آذر سال 1304 پس از تغییر موادی از قانون و متمم قانون اساسی کشور، مجلس مؤسسان به موجب ماده واحده ای که به تصویب رسید، مفاد سه اصل 36، 37 و 38 متمم قانون اساسی (اصولی که مختص مقام سلطنت و جانشینان اوست) تغییر یافت و سلطنت مشروطه ایران از خاندان قاجار منتزع و به شخص رضا شاه پهلوی تفویض شد و در اعقاب ذکور وی نسلا بعد نسل مقرر گردید.
پادکست حکومت موقتی رضا پهلوی ( رضا شاه بعدی) | 9 آبان تا 22 آذر 1304
برای مشاهده اسناد حکومت موقتی رضا پهلوی نیز می توانید به این لینک مراجعه نمایید.
دوران سلطنت رضا شاه
پس از تاجگذاری رضاشاه در فروردین سال 1305 ، به یاری وزرای نیرومندی همچون محمد علی فروغی و تیمور تاش تغییرات گسترده ای در زمینه های مختلف از جمله ارتش، دادگستری، آموزش و پرورش …. انجام شد. از سوالات بسیار پر تکراری که این روزها می شود سوال از اقدامات رضا شاه برای نوسازی ایران است در ادامه ما این اقدامات را براساس سالها آموزش هایی که در درس های تاریخ شده است موردی و به شکل تیتر وار آورده ایم. اما جالب است بدانید تاریخ اسطوره شکن است و مانند سایر علوم اسناد و مدارک جدید دیدگاه های اسطوره ای به اشخاص و افراد را خواهد شکست بنابراین بهترین روش مطالعه تاریخ و خصوصا رجالی و شخصیت هایی مانند رضا شاه مطالعه و پیگیری اسناد جدید در خصوص وی است. شما در سایت سند ایران علاوه بر بخشی مربوط به سخنان رضا شاه می توانید در قسمت انتهایی این نوشتار به اسناد دوره رضا شاه دسترسی داشته باشید و مطالعات و بررسی ها خود را غنا ببخشید.
اقدامات رضا شاه برای نوسازی ایران
ایجاد ارتشی نوین: رضا شاه با تحکیم نیروهای نظامی پراکنده و ایجاد ارتشی واحد و منظم پایه قدرت متمرکز را در ایران بنا نهاد.
تخت قاپو کردن یا یکجا نشین کردن ایلات: قدرت ایلات را که عنصری نا آرام در کشور بودند شکست و آنها را خلع سلاح و تا حدی تخته قاپو شدند.
نظام نوین آموزشی که شامل مدارس ابتدایی ، دبیرستان و دانشگاه بود تحکیم و گسترش داده شد.
به قراردادها و معاهدات یک طرفه با قدرت های خارجی پایان داد و همه امتیازات ویژه را لغو شد.
اصلاحات اقتصادی در زمینه های مانند کشاورزی، صنعتی به اجرا گذاشته شد.
راه‌آهن ایران ساخته و خطوط انشعابی را به سمت شهرهای اصلی آغاز گشت.(1309-1308).
حجاب ممنوع و از زنان خواست حجاب و از مردان خواست پوشش سنتی را کنار بگذارند
کنترل امور مالی و ارتباطات کشور به طور کامل در دست دولت و حکومت قرار گرفت
با الهام از الگوی غربی ها اصلاحات گسترده ای در سیستم قضایی ایجاد شد.
مصاحبه با رضا شاه
| از سردار سپه دو مصاحبه تاریخی موجود می باشد، اولی در سال 1302 توسط علی دشتی مدیر روزنامه شفق سرخ انجام شده و دومی مصاحبه ای است که در سال 1304 توسط یک خبرنگار فرانسوی با وی شده است.هر دو مصاحبه در کتاب «مصاحبه با تاریخ سازان عصر قاجار و مشروطه» نوشته آقای مسعود کوهستانی نژاد منتشر شده است. در بخشی از مصاحبه دوم آمده است: «من در تمام این مدت سخنان سردار سپه را به دقت گوش می دادم و به او نگاه می کردم. صدا و نگاه های ملایم با عظمت و وقاری که داشت قیافه مخصوصی به وی می داد. این مردی که در مقابلش امروز ایران از ترس می لرزد و درمقابل ارداه اش هیچ مانعی نمی بیند و در جلو فرمانروائیش هیچ مقاومتی نمی یابد، با آهنگ متواضعانه در حالی که چشمانش را به زمین دوخته، بدون کوچکترین ژست و حرکتی حرف می زند. سردار سپه به حرف خود ادامه داد و گفت: در تمام ملل به واسطه تغییرات پی در پی دقایقی پیش آمده که چنین به نظر می رسید استقلالش را از دست داده است. اما این ملت به واسطه تمدن خیلی قدیمی و سنت و سابقه درخشانش دیر یا زود در دنیا موقعیت و محلی را که که مدت ها اشغال نموده بود، به دست خواهد آورد.» |
پیشنهاد خرید اشتراک اسناد سند ایران
شما با خرید اشتراک در سند ایران، می‌توانید به اسناد بسیاری از جمله اسناد جدید از رضا شاه دسترسی داشته باشید.
سیاست خارجی او، که اساساً شامل بازی با اتحاد جماهیر شوروی در برابر بریتانیا بود، زمانی که این دو قدرت در سال1319 برای مبارزه با آلمانی‌ها به یکدیگر پیوستند و برای تأمین مواد جنگی نیروهای شوروی از طریق ایران، دو متحد مشترکاً کشور را در شهریور 1320 اشغال کردند.رضاشاه تصمیم به کناره گیری گرفت و به پسر و وارث خود محمدرضا پهلوی اجازه داد سیاستی متناسب با شرایط جدید اتخاذ کند و سلسله خود را حفظ کند. او می خواست به کانادا برود، اما دولت بریتانیا او را ابتدا به موریس و سپس به ژوهانسبورگ فرستاد و در سال 1323 در آنجا درگذشت.
| اسناد جدید از رضا شاه در سند ایران به روز رسانی و بر تعدادشان افزوده می شود در تحقیقات خود می توانید به این اسناد جدید استناد کنید. اگر به دنبال مسائل دیگری در دوره رضا شاه هستید می توانید کلید واژه مورد نظر را جستجو کنید. |
سخن پایانی
رضا شاه یک چهره جنجالی در تاریخ ایران است. حامیان وی به دلیل برخی اقدامات و دستاوردهایی که داشته است در نوسازی و تقویت ایران وی را ستایش می‌کنند.اما مخالفان رضا شاه او را به استبداد، سرکوب مخالفان و نقض حقوق بشر متهم می کنند. باید گفت با وجود اختلافات بین حامیان و مخالفان رضا شاه وی یکی از شخصیت هایی از تاریخ معاصر ایران است که نقشی متحول کننده را بر عهده داشته است و یک پژوهشگر تاریخ فارغ از قضاوت هایی که در مورد رضا شاه می شود باید بتواند براساس اسناد و مدارک جدید تحلیل های جدیدی را ارائه دهد. این تحلیل ها هم جز با مطالعه اسناد و مدارک جدید به دست نمی آید و گرنه می شود تکرار مکررات…