ژنرال آیرونساید (1862-1939) یک افسر ارتش بریتانیایی بود که در جنگ جهانی اول به خدمت پرداخت. او به دلیل نقش خود در کودتای سوم اسفند در سال 1299 مشهور است.ساید در هند متولد شد و در ارتش هند بریتانیا به خدمت سربازی درآمد. او در تعدادی از عملیات نظامی مناطق شمال غربی هند، از جمله لشکرکشی محاصره مالاکاند در سال 1897، شرکت کرد. در سال 1914، با شروع جنگ جهانی اول، ساید به فرانسه اعزام شد و در نبردهای مارن و ایسر به خدمت پرداخت. در سال 1917، او به بین النهرین اعزام شد و فرماندهی سپاه ششم هند را بر عهده گرفت.
اقدامات ژنرال آیرونساید در ایران
در سال 1920، ساید به ایران فرستاده شد و فرماندهی قوای انگلیس در شمال ایران را بر عهده گرفت و نقش مهمی در استیلای قوای بریتانیا در سرتاسر شمال ایران و سپس تاریخ ایران در سوم اسفند 1299 ایفاء نمود.در سال 1919 با حمله بلشویک ها به سواحل خزر نیورهای انگلیسی مجبور به عقب نشینی شدند. بنابراین ژنرال آیرونساید ابتدا سعی داشت که روحیه قوای انگلیس را در عقب راندن بلشویک ها تجدید کند و در درجه دوم هم با اطلاعاتی که از افسران قزاق کسب کرده بود ترجیح داد فرماندهی نیروهایی قزاق را خود ایرانی هم بر عهده بگیرند به این ترتیب فرصت آشنایی رضاخان میرپنج با ژنرال آیرونساید فراهم شد.
ژنرال آیرونساید و کودتای سوم اسفند
کودتایی که در سوم اسفند 1299 (22 فوریه 1921) در ایران اتفاق افتاد بدون شک تحت نظارت ،برنامه ریزی و دخالت کاملا مستقیم بریتانیا انجام شد و در نتیجه آن مراحل حذف سلسله قاجار از ایران آغاز شد کودتا مذکور نخستین مرحله از مسیری نسبتا طولانی چهار و نیم ساله ای بود که بالاخره در آذر 1304 با آغاز سلطنت سردار سپه که یکی از دو شخصیت کودتاچی(رضاخان و سید ضیاءالدین طباطبائی) بود، به پایان رسید. در این میان، فرماندهی میدانی و یکی از مجریان اصلی کودتا، ژنرال ادموند آیرونساید بود، وی در آن زمان فرمانده نیروهای بریتانیا در شمال ایران را بر عهده داشت.
ژنرال آیرونساید بعد از اینکه فرماندهی نیروهای قزاق را به عهده رضا خان گذاشت ایران را ترک و به انگلستان بازگشت. یک بار دیگر وی آذرماه سال 1299ش به ایران بازگشت و به نیروهای قزاق و شخص رضاخان حمایت خود را از او اعلام کرد.بانک شاهنشاهی برای نیروهای قزاق بودجه لازم را فراهم کرد وبه بهانه مقابله با نفوذ کمونیسم و با 1500 سرباز، عملیات کودتا را آغاز کردند. آیرونساید در دی‌ماه همین سال در یادداشت‌های خود نوشته است: «شخصا عقیده دارم یک دیکتاتوری نظامی می‌تواند گرفتاری‌های ما را برطرف کند و ما را قادر خواهد ساخت که بی‌هیچ دردسری، این کشور را ترک کنیم.»
کتاب خاطرات ژنرال آیرونساید
ژنرال ادموند آیرونساید، فرمانده ارتش بریتانیا در شمال ایران در سال‌های 1920 و 1921، خاطرات خود را در کتابی با عنوان “راه بلند فرماندهی: خاطرات سرلشکر سر ادموند آیرونساید 1920-1922” به رشته تحریر درآورده است.این کتاب که در سال 1972 منتشر شد، خاطرات و مشاهدات آیرونساید را از وقایع ایران در طی دوران پهلوی اول، از جمله کودتای 1299، به تصویر می‌کشد. در بخشی از کتاب وی خود را عامل شناسایی رضا شاه می داند و در این مورد می نویسد:
« رضا را دیدم و با وی در مورد مأموریتش صحبت کردم.و به او دو شرط را متذکر شد. اول اینکه به بریتانیا خیانت نکند و دوم اینکه سودای تغییر سلطنت و سرنگونی احمدشاه را درسر نپروراند. به گفته آیرونساید رضاخان هر دو شرط را با خوشرویی پذیرفت و من نیز دست او را به گرمی فشردم و توصیه کردم زمینه ادامه کار را برای وی فراهم کنند.»
نکات برجسته خاطرات ژنرال آیرونساید در مورد ایران
دیدگاه او نسبت به اوضاع سیاسی و اجتماعی ایران در آن دوران: آیرونساید ایران را کشوری ناآرام و بی ثبات می‌داند که دولت آن قدرت کافی برای حفظ نظم و امنیت را ندارد. او معتقد است که مردم ایران از فساد و بی کفایتی مقامات دولتی به ستوه آمده‌اند و آماده تغییر هستند.
نقش او در کودتای 1299: ژنرال آیرونساید در خاطرات خود به طور واضح به نقش خود در کودتای 1299 اشاره می‌کند. او می‌نویسد که از خطرات نفوذ کمونیسم در ایران نگران بوده و معتقد بوده که رضاخان تنها شخصی است که می‌تواند ثبات را به کشور بازگرداند. آیرونساید از رضاخان حمایت می‌کند و به او در برکناری احمدشاه قاجار و به قدرت رسیدن کمک می‌کند.
روابط او با رضاخان: ژنرال آیرونساید در ابتدا اعتماد زیادی به رضاخان نداشت، اما به تدریج او را به عنوان یک رهبر قوی و مصمم می داند. او معتقد بود که رضاخان تنها شخصی است که می‌تواند ایران را مدرنیزه کند و به یک کشور قدرتمند تبدیل کند.به گفته اردشیر ریپورتر که در سال 1917 با رضا خان ملاقات می کند او خودش را اولین کسی می داند که رضا خان را به آیرون معرفی کرده است.
پیشنهاد خرید اشتراک اسناد سند ایران
شما با خرید اشتراک در سند ایران، می‌توانید به اسناد بسیاری از جمله اسناد جدید از خارجی ها در ایران دسترسی داشته باشید.
اهمیت خاطرات ژنرال آیرونساید:
خاطرات ژنرال آیرونساید به عنوان یک منبع تاریخی ارزشمند اما نه کافی برای مطالعه دوران پهلوی اول و به خصوص کودتای 1299 به حساب می‌آید. این خاطرات نگاهی از زبان یک انگلیسی به وقایع ایران در آن دوران ارائه می‌دهد و اطلاعات جالب و مفیدی از روابط بین ایران و بریتانیا در آن دوران به دست می‌دهد اما به طور قطع تمام ماجرا و به همه موارد خصوصا موارد سرنوشت ساز نپرداخته است.
با این حال، توجه به این نکته نیز ضروری است که خاطرات آیرونساید از دیدگاه یک انگلیسی نوشته شده و ممکن است در برخی موارد جانبداری داشته باشد. برای داشتن یک دیدگاه جامع از تاریخ پهلوی اول و کودتای 1299، ضروری است که به منابع تاریخی دیگر نیز مراجعه شود.
ژنرال در در تاریخ 14 ژانویه 1921 که به دیدار قزاق آمده بود در دفتر خاطرات خود این چنین آورده است:امروز که برای بازدید قزاق ایران رفته بودم متوجه شدم که اسمایث در عرض این مدت شرایط مناسب تری برایشان فراهم کرده: حقوقشان مرتب پرداخت شده، وضع مسکن و پوشاک آنها به مراتب بهتر از سابق شده است و فرماندهی دیویزیون قزاق شخص بسیار بی کفایت قرار دارد که من قبلا از او خوشم آمده بود و حقیقتا بایستی او را عامل تجدید حیات و تحرک این گروه از قزاق ها دانست.
بعد از این دیدار ژنرال آیرونساید دو بار دیگر با رضاخان ملاقات کرد و در مورد آخرین دیدارش با رضاخان در خاطراتش نوشت: «این بار پس مدتی با رضا خان صحبت کردم، چون واقعا احساس نمودم که افسری چنین صریح اللهجه و متکی به خود را تاکنون کمتر در میان ایرانی ها دیده ام لذا با تصمیم قاطع مقام فرماندهی قزاقها را به او سپردم و در ضمن خاطر نشان ساختم که مایلم کم کم در امور فرماندهی استقلال بیشتری یابد تا به مرور که کنترل ما نسبت به قوای آنها کمتر می شود بتواند زمینه را طوری مهیا کند که پس از عزیمت ستون ما از منجیل با همکاری اسمایث قادر به مقابله با شورشیان رشت باشد…»
ژنرال آیرونساید پس از ماموریتش در ایران به انگلستان بازگشت و در سال 1939 درگذشت. او به دلیل نقش خود در سرکوب های ایران، یک شخصیت بحث برانگیز باقی مانده است. برخی او را یک قهرمان بریتانیا می دانند که به حفظ امپراتوری بریتانیا کمک کرد. آنچه مسلم است وی مجری مستقیم جهت پیشبرد راهبردهای مداخله آمیز بریتانیا در ایران بود.
اسناد بریتانیا در سال 1299 همزمان با حضور ژنرال آیرونساید در ایران
به این اسناد در تحقیقات خود استناد کنید