قسمت دوم مجموعه «احزاب و گروه های سیاسی در گذر زمان » را به ارائه چارچوب های نظری و پژوهشی حزب اجتماعیون عامیون اختصاص دادیم و در پایان آن، بحث در مورد حزب یا فرقه اجتماعیون عامیون (مجاهد) را به عنوان قدرتمندترین حزب سیاسی فعال در ایران در صدر مشروطه با اشاره ای به دستورالعمل کمیته مشهد آن حزب، آغاز شد. در این قسمت بررسی کوتاهی پیرامون چگونگی شکل گیری، تاسیس، نحوه فعالیت و بالاخره فرجام کار حزب مذکور در ایران انجام خواهد شد.
چگونگی شکل گیری، اساسنامه حزب اجتماعیون عامیون:
از نظر ساختاری حزب اجتماعیون عامیون را می توان به نوعی ادامه دهنده و همسو با سازمان همت و گروه بالشویکی عدالت در قفقاز قلمداد کرد. بر اساس اطلاعات موجود، سازمان همت در حدود سال 1904 / 1283 قمری/ 1322 قمری توسط عده ای از جوانان مسلمان باکو که گرایش به مارکسیسم داشتند با هدف ترویج عقاید سوسیالیستی بین کارگران و به ویژه کارگران و مهاجرین ایرانی به آن منطقه تشکیل شد. تقریبا همزمان و در همان شهر، فرقه ای به نام عدالت نیز توسط بالشویک ها (مارکسیست ها) قفقازی به فعالیت پرداخت. احتمالا مدتی بعد، فرقه عدالت در سازمان همت ادغام شد. سازمان همت چه به لحاظ تشکیلاتی و چه به لحاظ عقاید و عملکرد، به حزب سوسیال دمکرات کارگری روسیه گرایش داشت. مدت کوتاهی بعد بر اثر فشار و تعقیب و تضییقات مامورین روسی، تعدادی از اعضاء و سران سازمان همت دستگیر شده و برخی از آنان نیز به ایران گریختند.
هنوز مدت زیادی از تاسیس و شروع به کار سازمان همت در قفقاز نگذشته بود که در فضای ملتهب سیاسی برآمده از انقلاب سال 1905 روسیه، چند تن از روشنفکران قفقازی و در راس انها نریمان نریمان اف , همراه با افرادی همچون حاجی فتحعلی صادقوف، مشهدی جباروف و حاجی علی یف، حزب اجتماعیون عامیون (مجاهد) را در سال 1905/ 1284 در باکو یا تفلیس تاسیس کردند. برخلاف سازمان همت که فعالیتش تقریبا در محدوده جغرافیائی قفقاز باقی ماند، حزب اجتماعیون فعالیت خود را فقط در بین ایرانیان ساکن در قفقاز و نیز قسمت های شمالی ایران گسترش داد. به نحوی که شاید بتوان این احتمال را مطرح کرد که اساسا تشکیلاتی که ما از آن با عنوان حزب اجتماعیون یاد می کنیم، در واقع بخشی از یک تشکیلات وسیع تر باشد که به طور ویژه جهت کار در ایران سازماندهی شده بود. این احتمال آنگاه پررنگ تر می شود که بدانیم اساسنامه، نظام نامه و برنامه های اجرائی حزب اجتماعیون نیز با فعالیت در ایران سازگار شده و به نوعی ایرانیزه شده بود. در سال 1906/ 1285/ 1324 قمری و در آستانه پیروزی انقلاب مشروطه در ایران، حزب اجتماعیون عامیون( مجاهد) برنامه های جدیدی برای فعالیت های اتی خود اعلام کرد. که از آن جمله موارد مورد بحث در آن برنامه، این موضوع ها و درخواست ها مطرح شده بود:
الف) آزادی تشکل، اجتماع، بیان و مطبوعات
ب) آزادی عقیده؛ یعنی بر اساس شرع مقدس هیچ کس را نباید مجبور کرد از عقیده خود دست بکشد و دین دیگر را بپذیرد.
پ) آزادی تمام کارگران برای تشکیل اتحادیه های کارگری، آزادی اعتصاب
ت) کار هشت ساعت برای همه کارگران، چه در صنعت و چه در دستگاه اداری
ث) مراقبت دولت از بیوه زنان، یتیمان و سالخوردگان، آموزش برای کودکان فقیر و یتیمان
ج) مسکن رایگان برای بینوایان و برای بیماران مبتلا به بیماری های مسری
چ) کاهش مالیات ها و ایجاد نظام مالیاتی مترقی برای کاستن از فشار بر بینوایان
ح) کاهش مالیات ها (عوارض مستقیم بر کالاهای ضروری و اساسی)
گفته می شود بخشی از برنامه های مورد نظر در همان زمان به شکل نوعی سند تنظیم یافته شد که می باید اساس کار کمیته های حزب اجتماعیون عامیون قرار گرفته باشد. بنابر این سند «حزب انقلابی» نظم مستقر را می پذیرد، زیرا به اعضایش رهنمود می داد که در امور داخلی حکمرانان و روساء که مسئولیت کامل حفظ نظم و امنیت را بر عهده داشتند، مداخله نکنند. اما اعضاء اجازه داشتند به روساء کمک کنند. زیرا حفظ نظم در شهرها پر مخاطره بود. درصورت بدرفتاری حکمرانان با اهالی، اعضاء می بایست از طریق کمیته مرکزی سازمان شکایات را به انجمن ها ارجاع می دادند. در ماده سوم سند بر همکاری حزب با انجمن های شهر و نیز با روحانیون و دستگاه اداری در صورت لزوم تصریح می شود. همکاری متقابل، به ویژه در آموزش فرزندان رفقایشان، نیز وظیفه اعضاء تلقی می شد. در سند حزب اجتماعیو از اعضای فرقه خواسته می شد برای رفاه و پیشرفت کشور، البته بدون آسیب رساندن به حرمت و تقدس دین بکوشند.
نکته مهمتری که در ارتباط با حزب اجتماعیون عامیون وجود دارد، جغرافیای فعالیت آن است. گفتیم که آن حزب در میان ایرانیان مهاجر در قفقاز متولد شده و مدت کوتاهی بعد، فعالیت خود را به سرعت در ایران گسترش داد. می گوئیم ایران ولی باید هشدار داد که منظور از ایران، تنها نیمه شمالی آن است. به عبارتی دیگر فعالیت حزب اجتماعیون تنها در نیمه شمالی ایران و در شهر های مختلف آن منطقه از ایران گسترش یافت. از جمله علل این پدیده، وضعیت خاص مناطق شمالی و به ویژه شمال غربی کشور و مجاورت آن با قفقاز به عنوان خاستگاه اولیه حزب اجتماعیون است.
فعالیت حزب اجتماعیون عامیون در ایران:
نخستین مرحله فعالیت حزب اجتماعیون عامیون (مجاهد) از آغاز تاسیس حزب شروع شده و تا انقلاب مشروطه ادامه می یابد. در این مرحله حزب درصدد تحریک مردم به مشارکت در انقلاب مشروطه بود.با پیروزی انقلاب مشروطه، مرحله دوم فعالیت حزب اجتماعیون در ایران آغاز شد. برقراری نظام مشروطیت در ایران زمینه مساعدی برای گسترش فعالیت حزب بود. علاوه بر آن برگزاری نخستین انتخابات مجلس شورای ملی در ایران نیز عاملی مضاعف در تشدید فعالیت حزب محسوب می شد. به این ترتیب اعضاء حزب به سرعت دست به کار شده و به تبلیغات و تشکیل انجمن ها و کمیته های وابسته به حزب در شهر های مختلف پرداختند.
برای درک روابط موجود در جامعه آن روزگار و اقبال یا عدم اقبال عمومی به حزب اجتماعیون، به خاطره ای باید اشاره کرد که حیدرخان عمواوغلی از وضعیت فعالیت حزب در تهران در نخستین ماه های بعد از پیروزی انقلاب مشروطه داشت. بر اثر فعالیت حیدرخان تا اوایل زمستان سال 1285 /1324 قمری و انتخابات دوره اول مجلس شورای ملی، او توانسته بود بر یک بخش از حزب را در تهران ساماندهی کند. بر اساس آموخته های نظام نامه، بخش مربوطه از دو مجمع خصوصی و عمومی تشکیل می شد که در بخش عمومی تعداد نامشخصی از میان افراد خوب بازار حضور داشتند. اما پس از انتخابات، و شروع به کار تعداد زیادی از انجمن ها در تهران، مجمع عمومی بخش تهران حزب، از هم فروپاشید.
برنامه های حزب اجتماعیون عامیون
علاوه بر تبلیغات، کمیته مرکزی حزب اجتماعیون عامیون تدوین برنامه هائی را نیز در دستور کار خود قرار داد. متن برنامه ها توسط فرستادگانی که هر از چندگاهی از سوی کمیته به ایران اعزام می شدند، مستقیماً در اختیار افراد ذی نفوذ قرار گرفته و بعدا نیز به طور عمومی منتشر می شد. پس از پایان انتخابات دوره اول مجلس شورای ملی در تبریز و انتخاب نمایندگان آذربایجان در مجلس و احتمالا اندکی قبل از حرکت آنها به سوی تهران، چند تن از فرستادگان فرقه اجتماعیون عامیون از تفلیس و باکو به تبریز آمده و با چند تن از نمایندگان آذربایجان که تندرو بودند، ملاقات می کنند. احتمالا منظور از نمایندگان تندرو و رادیکال آذربایجان در دوره اول مجلس شورای ملی، سیدحسن تقی زاده و یارانش بودند. علی ای حال، در دیدار فرستادگاه حزب اجتماعیون با آنها، فرستادگان، درخواست هائی را با آنها مطرح می کنند که به صورت مکتوب به نمایندگان ارائه شد. رئوس مهمترین درخواست های فرستادگان حزب اجتماعیون به این شرح است:
الف) محدود شدن اختیارات پادشاه مستبد؛
ب) واگذاری حق رای به کارگران، صرف نظر از درآمد یا ثروت آنان که در قانون اساسی ایران پیش بینی نشده بود؛
پ) انجام انتخابات مجلس بر اساس حق رای همگانی؛
ت) تقسیم املاک بزرگ کشاورزی در میان دهقانان و حمایت قانونی از مالکیت دهقانان بر زمین؛
ث) واگذاری حقوق دمکراتیک به کارگران نظیر آزادی تشکل، بیان، تجمع و حق اعتصاب.
در فضای ایران تازه انقلاب کرده در اواخر سال 1324 و 1325 قمری/ 1285 و 1286 ده ها و صدها گروه و انجمن تشکیل و فعالیت خود را آغاز کردند. در چنین فضائی، داعیان و مبلغان حزب اجتماعیون عامیون(مجاهد) نیز به سرعت دست به کار شده و اقدام به تشکیل شعباتی با عناوین اجتماعیون و یا مجاهدین در شهرهای مختلف مناطق شمالی داشتند. در اوضاع بحرانی آن ایام هر یک از واحدهای تاسیس شده به سرعت وارد فعالیت و اقدام شدند. اما به مرور زمان، فعالیت این واحدها دچار مشکل و ناهماهنگی با یکدیگر شد. در پاسخ به چنین معضلات درون حزبی، دستورالعمل های اساسی حزبی بار دیگر و با توجه به مقتضیات جدید جامعه ایران، مورد اصلاح قرار گرفت. متن به جای مانده از کمیته مشهد حزب اجتماعیون که در شماره قبل به آن اشاره شد، نمونه ای از دستاورد چنین پروسه ای در حزب مذکور بود.
تجدید نظر در برنامه های حزب اجتماعیون عامیون:
به نظر می رسد با گسترش فعالیت حزب اجتماعیون در ایران، اساسنامه آن حزب نیز در برخی موارد دچار اصلاح شده باشد. بدیهی است اصلاح اساسنامه را می باید در چارچوب تاکتیک های آن حزب برای داشتن فضای هرچه بیشتر برای فعالیت و انجام اقداماتی در راستای اجرای برنامه های حزب در ایران قلمداد کرد. در این چارچوب وجود برخی از عبارت ها در اساسنامه آن حزب توجیه پذیر می شود. بر اساس ماده اول اساسنامه حزب، هر عضو بایستی برای تامین زندگانی خود یک درآمد مشروع می داشت. با این حال عضویت فرد، بایستی پنهان نگه داشته می شد. هر عضو فرقه وظیفه داشت هر اقدام مشکوکی را که از سوی گروهی از مردم صورت می گرفت، به کمیته مرکزی اطلاع داده تا فرقه بتواند با اعلام تقبیح مرتکب آن، به آن پایان دهد. در متن اساسنامه همچنین تاکید شده بود اعضاء تمام سعی خود را بکنند تا حقوق خارجیان را در ایران، مادامی که نمایندگان قدرت های خارجی آزادی مردم ایران را نقض نکرده و باعث خسارتی به ایران نشده اند، حفظ کنند. ماده ششم اساسنامه حزب اجتماعیون، اعضاء را ملزم می ساخت که طبق قرآن و در حد استطاعت خود، برای اداره کلی امور و همچنین خرید سلاح های دفاعی، به بودجه فرقه کمک کنند.
علاوه بر تجدید نظر در اساسنامه، حزب اجتماعیون عامیون تصمیم گرفت نظامنامه عملیاتی جدیدی را برای فعالیت اعضاء در ایران تدوین و به مورد اجراء گذارد. این اقدام در سال 1286 برابر با 1325 قمری و در اوج فعالیت های گروه ها و کمیته های وابسته به حزب اجتماعیون در کشور انجام شده و به مورد اجرا درآمد. با تذکر این نکته در مقدمه نظام نامه که« تفکر و تجربه نشان می دهد که بدون یک نظم مستقر و مقررات معین، پیشرفت در جامعه ناممکن است.»
متن اصلی نظام نامه با عنوان « هدف های فرقه مقدس مجاهدین ایران» با چنین عباراتی آغاز می شود: « به نام خداوند بخشاینده! سپاس خدای را که سرور کائنات است! رحمت خدا بر مجاهدین! نفرین بر ستمگران و مستبدان!» بر اساس مفاد نظام نامه تمام بخش های حزب ملزم به اطاعت مطلق از کمیته مرکزی بودند که در قفقاز باقی می ماند. آن کمیته مرکب از پانزده نفر عضو تحصیل کرده، هوشمند و شایسته بود که مسئولیت نظارت دقیق بر تمام بخش ها و شعبه های فرعی فرقه را به عهده داشت. هر بخش حزب دو نوع مجمع داشت: خصوصی و عمومی. بخش خصوصی مرکب از هفت تا یازده عضو و بخش عمومی یازده تا هفده عضو بودند.
نظام نامه برای مجاهدین و فدائیان داشتن اسلحه و بمب را الزامی می دانست که در قبال رسید به امانت در اختیار رهبرشان قرار می گرفت.
در تبریز نیز پس از شروع محاصره آن شهر توسط قوای دولتی از تابستان 1286 / 1326 قمری به بعد، مرکز غیبی که در واقع همان کمیته ایالتی حزب اجتماعیون بود، دستورالعمل اساسی خود را اصلاح و متن جدیدی را به عنوان مبنای فعالیتش تدوین کرد.
دستاوردها و فرجام کار حزب اجتماعیون عامیون:
در مجموع حزب اجتماعیون عامیون (مجاهد) تاثیر بسیار مهم و گسترده ای بر تحولات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران در صدر مشروطیت (1285- 1288) باقی گذارد. دستورالعمل های کمیته مرکزی از طریق بازوهای اجرائی و مجامع، کمیته ها و انجمن های وابسته به آن حزب در شهرهای مختلف به مورد اجرا در می آمدند. هر یک از آن کمیته ها و انجمن ها به نوبه خود، در محدود جغرافیائی فعالیت شان نقش مهمی در شکل گیری وقایع و تاثیرگذاری بر روند رویدادها داشتند. در سطحی کلان تر و در بحبوحه منازعات با شاه و طرفدارانش، حزب اجتماعیون علاوه بر بازوهای اجرائی اش، از سوئی از طریق نمایندگان تندرو مجلس و از سوئی دیگر همراهی با انتشار تعداد زیادی از جراید همسو با آن حزب (از جمله فریاد، صوراسرافیل، روح القدوس و مساوات) تاثیر مهم و گسترده ای بر روند وقایع گذارد. علاوه بر آن، برخی از وابستگان به حزب از طریق مشارکت در انتخابات های برگزار شده در ان ایام در دو سطح ملی و محلی، به عنوان نماینده در مراکز تصمیم گیری انتخابی کشور حضور داشته و نظرات و پیشنهادهای حزبی را مطرح می کردند.
پس از به توپ بسته شدن مجلس شورای ملی در جمادی الاول 1326 قمری/ تیر 1287 و انحلال دوره اول مجلس، جنگ های داخلی در کشور آغاز شد. در جریان این جنگ ها، کمیته ها و تشکیلات های وابسته به حزب اجتماعیون عامیون به شدت فعال بوه و به مخالفین شاه کمک می رساندند. نمونه عینی این اقدام را می توان در جریان محاصره تبریز توسط قوای دولتی در سال های 1326 و 1327 قمری/ 1287 و 1288 جستجو کرد. بدون شک کمک و مشارکت مستقیم اعضای حزب در جنگ تبریز، نقش تعیین کننده ای در شکست قوای دولتی در اطراف آن شهر داشت. پس از شکست محمد علی شاه در جمادی الثانی 1327 قمری/ مرداد 1288 و برقراری مجدد نظام مشروطیت، فضای سیاسی کشور به گونه ای جدید شکل گرفت. در چنین فضائی، پس از تشکیل حزب دمکرات، حزب عامیون به حاشیه رفته و اعضای آن (از جمله حیدرخان عمواوغلی) فعالیت خود را در حزب جدید ادامه دادند.
نویسنده مقاله: مسعود کوهستانی نژاد