| صاحب امتیاز و گردانندگان سایت سند ایران اعتقادی به لفظ کودتای 28 مرداد ندارند اما به دلیل اینکه سالها به وقایع مرداد سال 1332 که منجر به برکناری مصدق شد کودتا گفته شده است ما نیز در این نوشتار از لفظ کودتا استفاده می کنیم. کودتای 28 مرداد یکی از رویدادهای مهم تاریخ معاصر ایران است. برخی افراد و گروه‌ها به دلایلی معتقدند که وقایع 28 مرداد را نباید به عنوان “کودتا” تعبیر کرد. برای این ادعا هم دلایلی زیادی را مطرح می کنند البته در این زمینه نیز مطالبی را بیان خواهیم کرد. |
| پادکست کودتای 28 مرداد اپیزود اول: مرداد 1332 و تغییرات ساختاری ایران اپیزود دوم: مرداد 1332 و تغییرات ساختاری ایران،قسمت دوم |
زمینه های کودتای 28 مرداد
دولت محمد مصدق: نخست‌وزیر ایران، با سیاست‌های ملی‌سازی صنعت نفت و تلاش برای کاهش نفوذ خارجی در کشور، محبوبیت زیادی در میان مردم پیدا کرده بود. اما این سیاست‌ها و درگیری‌های سیاسی داخلی و خارجی به تنش‌های شدید بین مصدق و شاه، و همچنین دولت‌های خارجی، به ویژه بریتانیا و ایالات متحده، منجر شد.
مداخلات خارجی: بریتانیا که به دلیل ملی‌سازی صنعت نفت از دسترسی به منابع نفتی ایران محروم شده بود، به شدت مخالف مصدق بود. ایالات متحده، که نگران نفوذ کمونیستی در ایران بود، به کمک مالی و سیاسی برای مخالفان مصدق پرداخته و نقشی کلیدی در برنامه‌ریزی کودتا ایفا کرد.
در ۲۸ مرداد ۱۳۳۲،با توجه به نارضایتی عمومی از وضعیت اقتصادی و سیاسی و استفاده از تبلیغات ضد مصدق، عده ای اقدام به تسخیر مراکز کلیدی در تهران کردند.در نتیجه آن محمد مصدق برکنار شد و محمدرضا شاه به ایران بازگشت. شاه توانست قدرت را در دست گرفته و آن را تقویت کند. و در نتیجه آن یک دوره‌ای طولانی از حکومت خودکامه پی ریزی کند.
سند مرتبط
پیامدهای کودتا 28 مرداد
کودتا واکنش‌های اجتماعی مختلفی در داخل و خارج از ایران داشت. در داخل کشور، این رویداد به بحران‌های سیاسی و اجتماعی بیشتری دامن زد و به افزایش نارضایتی‌ها انجامید. این رویداد تأثیرات عمیقی بر تاریخ معاصر ایران و روابط بین‌المللی کشور داشت. عده زیادی از پژوهشگران به بررسی نقش عوامل داخلی و خارجی و همچنین تأثیرات آن بر جامعه و سیاست‌های آینده ایران پرداخته‌اند.
نقش آیت‌الله کاشانی در کودتای 28 مرداد
آیت‌الله کاشانی، که در آن زمان یکی از مراجع مهم و تأثیرگذار مذهبی بود، به تدریج حمایت خود را از محمد مصدق کم کرد. این تغییر موضع به دلایل مختلفی از جمله اختلافات سیاسی، اقتصادی و مذهبی صورت گرفت. کاشانی به دلیل عدم تأثیرگذاری بر سیاست‌های مصدق و مسائل اقتصادی و اجتماعی کشور، به مرور زمان به نقد مصدق پرداخت.
در جریان وقایع مرداد سال 32 آیت‌الله کاشانی به عنوان یکی از چهره‌های برجسته مخالف مصدق، به طور غیرمستقیم از حرکت‌های ضد مصدق حمایت کرد و به انتشار بیانیه‌ها و سخنرانی‌های ضد مصدق پرداخت. مواضع آیت‌الله کاشانی در کودتا در روابط مذهبی و سیاسی ایران تأثیر زیادی گذاشت. به مرور زمان، برخی از گروه‌های مذهبی و سیاسی، از جمله پیروان مصدق، انتقادات زیادی به مواضع وی وارد کردند.
حزب توده در کودتای 28 مرداد
حزب توده ایران، که یکی از احزاب کمونیستی و چپ‌گرا بود، به عنوان یکی از حامیان اصلی دولت محمد مصدق، نقش برجسته‌ای در حمایت از ملی شدن صنعت نفت و سیاست‌های مصدق ایفا کرد. این حزب به ویژه در دوران نخست‌وزیری مصدق، به دلیل گرایش‌های ضد امپریالیستی و حمایت از سیاست‌های ملی‌گرایانه، از دولت او حمایت می‌کرد. در آستانه کودتای ۲۸ مرداد، حزب توده تلاش کرد تا با برگزاری تظاهرات و بسیج نیروهای خود، از دولت مصدق دفاع کند.
اعضای حزب در تظاهرات و اعتراضات خیابانی علیه تلاش‌های کودتاچیان شرکت کردند. علی‌رغم تلاش‌ها و ادعاهای حزب توده، مبنی بر حمایت از دولت دکتر مصدق، نتوانست به طور مؤثر از دولت مصدق دفاع کند. یکی از دلایل شکست حزب توده در مقابله با کودتا، عدم هماهنگی و ضعف در سازماندهی و همچنین تأثیر فشارهای داخلی و خارجی بود.
پس از کودتا، حزب توده به شدت تحت فشار قرار گرفت. بسیاری از اعضای حزب به زندان افتادند یا به تبعید رفتند. همچنین، رژیم شاه به شدت به سرکوب این حزب پرداخت و فعالیت‌های آن را محدود کرد. انفعال حزب توده در مقابله با کودتا و سرکوب شدید آن، تأثیرات عمیقی بر جنبش‌های چپ و کمونیستی در ایران داشت. این رویداد به تضعیف جنبش‌های چپ و کاهش نفوذ آنها در سیاست‌های داخلی کشور انجامید. در کل، حزب توده نقشی منفعلانه در مواجهه با کودتای ۲۸ مرداد در پیش گرفت مسئله ای که هیچگاه به آن اعتراف نکرد.
اسناد مرتبط
محمدرضا شاه در کودتای ۲۸ مرداد
محمدرضا شاه پهلوی و دولت محمد مصدق به تدریج به دلیل اختلافات سیاسی و اقتصادی به تنش‌های جدی دچار شدند. شاه به دلیل تصمیمات مصدق و کاهش نفوذ سلطنت، به شدت مخالف بود و نگرانی‌هایی از بابت قدرت مصدق و تغییرات اساسی در ساختار سیاسی کشور داشت. در آستانه کودتا، محمدرضا شاه به خارج از کشور رفت. اما پس از این وقایع، به ایران بازگشت و قدرت خود را دوباره به دست آورد. بازگشت شاه به ایران و تثبیت قدرت او، به معنای پایان دوران نخست‌وزیری مصدق و بازگشت به وضعیت پیشین سلطنت بود.
پس از موفقیت کودتا، محمدرضا شاه به شدت قدرت خود را تقویت کرد و دوره‌ای طولانی از سلطنت خود را آغاز نمود. این دوران، که به عنوان دوران سلطنت مطلقه شاه شناخته می‌شود، به تقویت رژیم شاه منجر شد. بازگشت شاه به قدرت، سرکوب مخالفان و منتقدان شدت گرفت. بسیاری از اعضای کابینه مصدق، از جمله حسین فاطمی و دیگر شخصیت‌های برجسته، به زندان افتادند یا به تبعید رفتند. همچنین، رژیم شاه به شدت مخالفان سیاسی و گروه‌های مخالف را سرکوب کرد.
حسین فاطمی در کودتای ۲۸ مرداد
حسین فاطمی به عنوان یکی از نزدیک‌ترین مشاوران و حامیان محمد مصدق و به عنوان وزیر امور خارجه در کابینه وی نقش کلیدی در دیپلماسی و سیاست خارجی ایران ایفا کرد. در وقایع مرداد سال 1332، حسین فاطمی یکی از فعال‌ترین مخالفان کودتا بود. او به شدت علیه تلاش‌های کودتاچیان و نهادهای خارجی که قصد داشتند دولت مصدق را برکنار کنند، مقاومت کرد. فاطمی در چندین سخنرانی عمومی و مقالات خود به انتقاد از نقشه‌های کودتا پرداخت و سعی کرد از حمایت مردمی برای مقابله با کودتا استفاده کند.
پس از کودتا و سقوط دولت مصدق، حسین فاطمی دستگیر و محاکمه شد. او به دلیل نقش برجسته‌اش در دفاع از مصدق و مخالفت با کودتا، به اعدام محکوم گردید و در ۲۷ آبان ۱۳۳۲ به اعدام محکوم شد. این حکم به عنوان نشانه‌ای از سرکوب شدید مخالفان رژیم شاه به حساب می آید.
سند مرتبط
| چکیده سند: گزارشی از بازگشت دکتر فاطمی به تهران از اروپا/ 1332 چکیده سند: متن نطق رادیوئی دکتر فاطمی وزیر امور خارجه/ 1332 (دو صفحه) |
نقش آمریکا در کودتای ۲۸ مرداد
نقش آمریکا در کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ یکی از جنبه‌های کلیدی آن وقایع است. ایالات متحده به ویژه از طریق سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا (CIA) به طور فعال در برنامه‌ریزی و اجرای کودتا مشارکت داشت. آمریکا نگران افزایش نفوذ کمونیستی در ایران و تأثیرات منفی ملی‌شدن نفت بر منافع اقتصادی خود بود. به همین دلیل، ایالات متحده در تلاش بود تا دولت مصدق را سرنگون کند و شاه را دوباره به قدرت بازگرداند. بنابراین آمریکا با تأمین مالی و حمایت‌های لجستیکی، برای گروه‌های مخالف و تهیه اطلاعات و راهبردهای عملیاتی برای انجام کودتا مبادرت کرد.
سند مرتبط
سازمان CIA در عملیاتی که به عملیات “آژاکس” (Operation Ajax) معروف است، نقش داشت. این عملیات شامل برنامه‌ریزی، سازماندهی و هماهنگی با نیروهای داخلی مخالف مصدق و تأمین اطلاعات برای اجرای موفق کودتا بود. بریتانیا و آمریکا به دلیل منافع اقتصادی و استراتژیک خود، نقش کلیدی در طراحی و اجرای برنامه‌های کودتا ایفا کردند.
پیشنهاد خرید اشتراک اسناد سند ایران
شما با خرید اشتراک در سند ایران، می‌توانید به اسناد بسیاری از جمله اسناد جدید از وقایع مرداد سال 1332 دسترسی داشته باشید.
نظر دکتر مصدق در خصوص کودتای 28 مرداد
دکتر محمد مصدق در خاطرات و نوشته‌های خود به‌تفصیل به وقایع کودتای 28 مرداد 1332 پرداخته و نظرات خود را درباره این رویداد و پیامدهای آن بیان کرده است. برخی از نکات کلیدی که مصدق در خاطراتش به آنها اشاره کرده به شرح زیر است:
نقش خارجی‌ها
مصدق در خاطراتش به‌صراحت بیان می‌کند که کودتای 28 مرداد نتیجه دخالت مستقیم قدرت‌های خارجی، به‌ویژه بریتانیا و ایالات متحده، بود. به اعتقاد وی این دو کشور به دلیل ملی شدن صنعت نفت و تهدیدی که این موضوع برای منافع آنها ایجاد کرده بود، تصمیم به براندازی دولتش گرفتند. در سند ایران اسنادی مانند سند ایران در این رابطه موجود است که می توانید از لینک زیر ببینید.
شرکت‌های نفتی و منافع اقتصادی
مصدق اشاره می‌کند که شرکت‌های نفتی غربی و به‌ویژه شرکت نفت انگلیس (AIOC) از ملی شدن صنعت نفت به‌شدت ناراضی بودند و برای بازگرداندن کنترل خود بر منابع نفتی ایران به دولت‌های خود فشار آوردند تا در براندازی دولت مصدق نقش ایفا کنند.
نقش شاه و نیروهای داخلی و ارتش
مصدق در خاطرات خود به نقش شاه و برخی از عناصر ارتش در کودتا اشاره می‌کند. او معتقد بود که شاه تحت فشار خارجی‌ها و با همکاری بخشی از ارتش که وفاداری‌اش به شاه بود، فرمان برکناری او را صادر کرد و سپس با کمک نیروهای خارجی کودتا را به سرانجام رساند.
خیانت داخلی
او در خاطراتش از “خیانت” برخی از نزدیکان و نیروهای سیاسی داخلی نیز سخن می‌گوید که به دلایل مختلف، از جمله جاه‌طلبی شخصی یا فشار خارجی، در اجرای کودتا نقش داشتند.
نگرش به مقاومت و مبارزه
مصدق در خاطرات خود به این نکته تأکید می‌کند که اقداماتش، به‌ویژه ملی کردن صنعت نفت، در راستای حفظ استقلال ایران و مبارزه با استعمار بود. او معتقد بود که این مبارزه درست و عادلانه بوده و اگرچه به نتیجه نرسید، اما یک اقدام ضروری برای حفظ حاکمیت ملی ایران بود.
پشیمانی‌ها و تجربیات
مصدق در خاطراتش به برخی از پشیمانی‌ها و تجربیات تلخ دوران نخست‌وزیری‌اش نیز اشاره می‌کند. او برخی از تصمیماتش را بازبینی کرده و از عدم موفقیت در برخی زمینه‌ها ابراز تاسف می‌کند، اما همچنان بر درستی مسیر کلی خود در برابر استعمار و دخالت خارجی تأکید می‌کند.
پیامدهای کودتا از نظر مصدق
مصدق در خاطرات خود به دوره پس از کودتا و سرکوب شدید مخالفان اشاره می‌کند. او معتقد بود که کودتا باعث تثبیت یک رژیم استبدادی در ایران شد که از آن پس با حمایت قدرت‌های خارجی حکومت کرد و حقوق و آزادی‌های مردم را سرکوب کرد. مصدق در نوشته‌های خود از آیندگان می‌خواهد که از تجربیات گذشته درس بگیرند و همچنان برای استقلال و آزادی کشور تلاش کنند. مصدق در خاطراتش به زندگی در حصر خانگی نیز اشاره می‌کند. او از شرایط سخت زندگی در احمدآباد، دوری از صحنه سیاسی و محدودیت‌های اعمال‌شده بر او سخن می‌گوید، اما همچنان از ادامه مسیر مبارزه با استعمار و دفاع از حقوق مردم ایران حمایت می‌کند.
چرا برخی معتقدند آنچه که در سال 1332 اتفاق افتاد کودتا نبود؟
برخی افراد و گروه‌ها به دلایلی معتقدند که وقایع 28 مرداد را نباید به عنوان “کودتا” تعبیر کرد. دلایل اصلی این دیدگاه‌ها به شرح زیر است:
ادعای قانونی بودن عزل مصدق
برخی معتقدند که شاه به عنوان رئیس کشور و طبق قانون اساسی مشروطه، حق داشت که نخست‌وزیر را عزل کند. آنها استدلال می‌کنند که شاه در 25 مرداد 1332 فرمان عزل مصدق را به صورت قانونی صادر کرده بود و بنابراین، وقتی زاهدی به عنوان نخست‌وزیر جدید منصوب شد، این امر باید به عنوان یک تغییر قانونی بود و نباید به عنوان کودتا تلقی شود. از دیدگاه آنها، مصدق با نپذیرفتن این فرمان و ادامه مقاومت، خود قانون را نقض کرده و بحران را تشدید کرده است.
نقش نیروهای داخلی
بعضی تحلیلگران معتقدند که نیروهای داخلی، از جمله گروه‌های مختلف سیاسی، احزاب، و بخشی از ارتش، نقش عمده‌ای در وقایع 28 مرداد داشته‌اند و نباید همه مسئولیت را به دخالت‌های خارجی نسبت داد. آنها استدلال می‌کنند که حمایت مردمی و برخی گروه‌های داخلی از شاه و زاهدی نشان‌دهنده این است که این واقعه بیشتر یک حرکت داخلی برای تغییر حکومت بوده تا یک کودتای خارجی.
مقاومت و حمایت مردمی
افرادی که با تعبیر کودتا مخالف هستند، اشاره می‌کنند که در روز 28 مرداد، بخشی از مردم به خیابان‌ها آمدند و به نفع شاه و علیه مصدق تظاهرات کردند. از نظر آنها، اگر این حرکت تنها یک کودتای نظامی بود، نباید حمایت مردمی را به همراه داشت. بنابراین، آنها این واقعه را بیشتر به عنوان یک قیام مردمی یا تغییر دولت می‌دانند تا یک کودتا.
برخی تحلیلگران معتقدند که وقایع مرداد سال 1332 را نباید به عنوان یک کودتای نظامی تلقی کرد، بلکه آن را به عنوان یک تغییر طبیعی در حکومت تفسیر می‌کنند. این دیدگاه عمدتاً از سوی کسانی مطرح می‌شود که مخالف سیاست‌های مصدق بودند و به بازگشت شاه به قدرت به عنوان راهی برای حفظ ثبات و نظم در کشور قلمداد می کردند.
کلمه “کودتا” و بار منفی آن
برخی از افراد و گروه‌ها به دلیل بار منفی کلمه “کودتا” ترجیح می‌دهند از این واژه استفاده نکنند و به جای آن از اصطلاحات دیگری مثل “تغییر دولت” یا “عزل نخست‌وزیر” استفاده کنند. این دیدگاه بیشتر در میان کسانی رایج است که به نوعی با حکومت پهلوی یا سیاست‌های شاه همسو هستند.
تحریف تاریخ از منظر بعضی مورخان
برخی بر این باورند که تعبیر کودتای 28 بیشتر به دلیل تحریف تاریخی از سوی مخالفان شاه و حامیان مصدق شکل گرفته است. آنها معتقدند که این تعبیر تلاش می‌کند وقایع 28 مرداد را به عنوان یک دخالت خارجی جلوه دهد و نقش داخلی‌ها و نیروهای سیاسی در آن را نادیده بگیرد. دیدگاه‌هایی که وقایع 28 مرداد را به عنوان کودتا نمی‌پذیرند، در جامعه و بین مورخان جنجال‌برانگیز است و همچنان بحث و جدل در مورد ماهیت واقعی این واقعه ادامه دارد. این دیدگاه‌ها مقابل نظریه غالب قرار دارند که این رویداد را به عنوان یک کودتای کلاسیک و دخالت آشکار خارجی‌ها می‌شناسند.
به باور سند ایران، گرچه این دیدگاه «کودتا بود» غالب است تنها می تواند یک علت مهم داشته باشد آن هم این است که بررسی های جدیدی صورت نمی گیرد و عمدتا تکرار مکررات در مورد یک واقعه در طی سالها، مانع بروز نگاه جدید می شود. در همین باب پیشنهاد می کنیم به پادکستی که در سایت شنوتو و سند ایران در وقایع مرداد سال 1332 آمده است مراجعه کنید و با یک تحلیل و رویکرد جدید از وقایع کودتای سال 1332 آشنا شوید. این پادکست به عنوان وقایع مرداد 1332 عمدتا به تغییر ساختاری که بعد از کودتای سال 1332 به وجود آمد می پردازد.
| نمونه ای اسناد جدید از وقایع مرداد سال 1332 در سند ایران |