مناظره‌ای بر سر کودتای ۱۲۹۹ | آیا رضا شاه عامل انگلستان بود؟

مناظره‌ای که اخیراً در کانال یوتیوب “انتخاب” با حضور آقایان عباس سلیمی نمین و مسعود کوهستانی‌ نژاد برگزار شد، به بررسی دوران رضا شاه پهلوی، با تمرکز ویژه بر کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ پرداخت. سؤال اصلی مطرح شده در این بحث این بود که آیا این کودتا توسط انگلیسی‌ها طراحی و اجرا شد و اینکه آیا رضا شاه یک عامل وابسته به بریتانیا بود؟ این گفتگو تفاسیر متفاوت از رویدادهای تاریخی و نحوه استفاده از اسناد را روشن ساخت.

مجری برنامه، بحث را با اشاره به بحث تاریخی پیرامون کودتای ۱۲۹۹، اینکه آیا یک “کودتای انگلیسی” بود یا خیر و سؤال متعاقب آن در خصوص به قدرت رسیدن رضا شاه توسط انگلستان و نقش او به عنوان عامل این کشور آغاز کرد.

بستر تاریخی کودتای ۱۲۹۹ از دیدگاه مناظره‌ کنندگان

هر دو شرکت‌ کننده در این زمینه توافق داشتند که پیش از کودتا، انگلستان موفق به کسب نفوذ و کنترل قابل توجهی بر امور ایران شده بود. آقای سلیمی نمین استدلال کرد که سیاست بریتانیا پیش از کودتا، تضعیف دولت مرکزی از طریق اقداماتی مانند اشغال جنوب، حمایت از تجزیه‌طلبان در مناطقی چون هرات، خوزستان و آذربایجان (مانند اسماعیل آقا سیمتقو) و پشتیبانی از اشرار مختلف برای سست کردن اقتدار مرکزی بود. او اشاره کرد که این استراتژی ناشی از علاقه بریتانیا به تأمین امنیت هندوستان، منبع عظیم ثروت، بود. آقای کوهستانی‌ نژاد نیز اذعان داشت که در ابتدای این دوره، “تمام ایران دست انگلیسی‌ها بود”.

با این حال، آقای کوهستانی‌ نژاد کودتای سوم اسفند را در بستر وسیع‌تری از حدود سال‌های ۱۲۹۶-۱۲۹۷ شمسی (پس از جنگ جهانی اول) قرار داد. او اظهار داشت که در آن زمان این تز در ایران مطرح شد که هرگونه اصلاحات نیازمند کمک انگلیسی‌ها است، چرا که کشور تجزیه شده بود، فاقد منابع مالی و دولت یا ارتش مؤثر بود. به گفته او، بدون همکاری با انگلیس، اصلاحات ممکن نبود زیرا انگلیسی‌ها مانع آن می‌شدند. او اشاره کرد که این دیدگاه شبیه به منطقی بود که در ترکیه پس از فروپاشی عثمانی (آتاترک)، عربستان و افغانستان در آن زمان وجود داشت. افرادی مانند دکتر محمد مصدق هم که در آن سالها والی فارس بود برای خیلی از کارها در آن مناطق باید با انگلیسی ها همکاری می کرد.

اختلاف اصلی مناظره کنندگان: همکاری برای کودتای ۱۲۹۹ در مقابل وابستگی

نقطه اصلی اختلاف نظر بین آقای کوهستانی نژاد و آقای سلیمی نمین، ماهیت رابطه بین شرکت‌کنندگان در کودتا (از جمله رضا خان) و انگلیسی‌ ها بود.

• دیدگاه آقای کوهستانی‌نژاد: او بر تفاوت میان “همکاری” (همراهی) و “وابستگی” تأکید کرد. او استدلال نمود که نیاز به همکاری با قدرت مسلط آن زمان (بریتانیا) به دلیل وضعیت ضعیف کشور، ضرورتی برای کسانی بود که به دنبال اصلاحات و یک دولت ملی قوی بودند. او هشدار داد که نباید این همکاری ضروری را با “عامل وابسته” بودن یکسان دانست و گفت که اگر این معیار به کار رود، چیز زیادی از تاریخ باقی نخواهد ماند. چرا که این اتهام برای افرادی مانند میرزا کوچک خان جنگلی در همراهی با سوسیالیست های جمهوری خواه هم مطرح است. بنابراین این همکاری در کل منطقه وجود داشت.
• طبق اظهارات آقای کوهستانی نژاد کودتای سوم اسفند 1299 از دل یک “سازش” متولد شد، ناشی از تغییر وضعیت جهانی بود که در آن بریتانیا و روسیه شوروی به یک تفاهم رسیدند. این تغییر منجر به تلاقی با جنبش اصلاح‌ طلب گسترده‌ای در ایران شد که معتقد بود همکاری با بریتانیا برای ساخت یک دولت ملی لازم است. او معتقد بود که رضا خان بخشی از این جریان اصلاح‌ طلب بود. او همچنین بیان کرد که کودتای سوم اسفند بدون رضایت و همکاری شوروی امکان وقوع نداشت.کودتای سوم اسفند مولود یک سازش و هماهنگی بین همه بود که از تیر سال 1299 شروع شده بود که در همه کشورهای منطقه نمود پیدا کرد.
• دیدگاه آقای سلیمی نمین: او قاطعانه تأکید کرد که کودتا به طور کامل با برنامه انگلیسی‌ها شکل گرفته بود. او رضا خان را پیش از کودتا یک “آدم قزاق بی‌سواد لاتی” توصیف کرد که فاقد قدرت، پیرو، جایگاه اجتماعی یا حتی شناخته شدن بود (به گفته مصدق، که آقای سلیمی نمین به آن استناد کرد، هیچ کس او را پیش از کودتا نمی‌شناخت). آقای سلیمی نمین مدعی شد که انگلیسی‌ها به تدریج در او سرمایه‌گذاری کرده و او را در بریگاد قزاق بالا کشیدند.
• او ایده “همکاری” در این زمینه را رد کرد و رضا خان را صرفاً یک “عنصر” یا “مهره‌ای” در چارچوب قدرت مطلق بریتانیا در آن زمان در ایران دانست. او کودتا را بخشی از یک سیاست دراز مدت انگلیسی می‌دید که پس از عقب‌ نشینی نفوذ دولت انقلابی روسیه و رها کردن بریگاد قزاق توسط آن‌ها، به سمت تقویت دولت مرکزی تحت کنترل خود تغییر جهت داد.

نقش نیروهای دیگر در کودتای ۱۲۹۹ و دیدگاه‌های معاصر

آقای کوهستانی‌ نژاد به نفوذ روسیه شوروی اشاره کرد و گفت که کودتا بدون “رضایت و همکاری شوروی” امکان‌پذیر نبود. او مذاکرات فوریه ۱۹۲۱ را ذکر کرد که بسیاری از مسائل را حل و فصل نمود و اشاره کرد که روح قرارداد ۱۹۰۷ انگلیس و روسیه هنوز زنده بود. او همچنین نمونه‌هایی از حمایت یا پذیرش سردار سپه (رضا خان) از سوی شخصیت‌های معاصر، از جمله مراجع مذهبی و سید حسن مدرس را ذکر کرد و گفت که برخی حرکت رضا خان را در راستای اهداف ملی مفید می‌دیدند. او به فتوایی اشاره کرد که مخالفت با سردار سپه را مخالفت با امام زمان و قرآن می‌دانست و به مصاحبه‌ای از مدرس اشاره کرد که موجود است و حاکی از حمایت او از سردار سپه بود.

آقای سلیمی نمین ایده توافق شوروی و انگلیس بر سر کودتا را “کاملاً بی‌اساس” خواند و خواستار مدرک شد. او همچنین ادعای آقای کوهستانی‌ نژاد مبنی بر پشتوانه مردمی قابل توجه یا پایگاه اجتماعی برای رضا خان پیش از کودتا را رد کرد. در حالی که پذیرفت مدرس نهایتاً توسط رضا شاه شهید شد، آقای سلیمی نمین استدلال کرد که درگیری‌های بعدی مدرس یا دیدگاه‌های دیگران پس از کودتا، ماهیت خود کودتا را تغییر نمی‌دهد.

بحث داغ بر سر اسناد کودتای ۱۲۹۹

در ادامه مناظره بحث در مورد شواهد و اسناد تاریخی به خصوص داغ شد.

• آقای سلیمی نمین مکرراً خواستار “سند” برای ادعاهای آقای کوهستانی‌ نژاد، مانند توافق شوروی و انگلیس بر سر کودتا یا پایگاه مردمی رضا خان پیش از کودتا شد. او استناد به مورخانی مانند سیروس غنی یا روزنامه‌های معاصر را به عنوان “سند” کافی ندانست.
• آقای کوهستانی‌ نژاد اصرار داشت که او در حال استفاده از اسناد است، با استناد به فتاوی و مصاحبه مدرس به عنوان شواهد معاصر از حمایت یا پذیرش به قدرت رسیدن رضا خان در میان گروه‌های ذی‌نفوذ. او همچنین به روزنامه‌های آن زمان، اسناد وزارت خارجه آمریکا در مورد کودتای سوم اسفند اشاره کرد. او آقای سلیمی نمین را متهم به استفاده گزینشی از شواهد و تفسیر نادرست بستر تاریخی کرد.

بحث در نهایت به اتهاماتی مبنی بر وارونه جلوه دادن و عدم ارائه مستندات کافی از هر دو طرف کشیده شد، که نشان‌دهنده دشواری دستیابی به اجماع بر سر رویدادهای تاریخی مورد اختلاف بر اساس تفاسیر متفاوت از منابع موجود است.

نتیجه‌گیری بخش مناظره

با وجود این رفت و برگشت‌ها، مناظره‌کنندگان در خصوص سؤال اصلی مبنی بر اینکه آیا کودتای ۱۲۹۹ یک کودتای انگلیسی بود یا رضا شاه عامل مستقیم آن‌ها بود، به نتیجه‌ای نرسیدند. آقای کوهستانی‌ نژاد تکرار کرد که کودتا “همراهی” بخش‌های سیاسی و نظامی داخلی با بریتانیا برای تغییر بود، در حالی که آقای سلیمی نمین تأکید داشت که این یک عملیات کاملاً برنامه‌ریزی شده انگلیسی بود که رضا خان مهره‌ای در آن بود.

شرکت‌کنندگان و مجری برنامه توافق کردند که تحلیل صحیح و مستند نیازمند زمان بیشتری و قالبی متفاوت نسبت به مناظره است. بخش اول با قصد بررسی ابعاد بعدی دوران رضا شاه در قسمت‌های آتی به پایان رسید، با اذعان به اختلافات قابل توجه باقی‌مانده و چالش ارائه تحلیل‌های پیچیده تاریخی در قالب رسانه‌ای.