ناصرالدین شاه قاجار، یکی از شاهان سلسله قاجار بود که از 1848 تا 1896 میلادی (1227 تا 1275 شمسی)یعنی نزدیک به نیم قرن بر ایران حکومت کرد.به همین دلیل به وی لقب سلطان صاحبقران داده بودند. او یکی از طولانی‌ترین دوره‌های حکومت در تاریخ ایران را داشت و در طول این مدت، تحولات زیادی در کشور رخ داد. در مورد ویژگی های شخصیتی ناصرالدین شاه، جایگاه وی را با میزان آشنایی و تسلطش به هنرهایی مانند نقاشی،خوشنویسی، شعر و عکاسی نیز می توان از روی آثاری که در این زمینه ها خصوصا در نقاشی، عکاسی و روزنامه خاطراتش بر جای مانده و اسناد جدید از وی قابل بررسی است. در دوره او شاهد پیشرفت‌هایی در زمینه‌هایی مانند آموزش و چاپ و نشر بودیم. در ادامه به رویدادهای دروان حکومت ناصرالدین شاه می پردازیم.
| ما این نوشتار را به رویدادها و موضوعات کلی مرتبط با ناصرالدین شاه اختصاص دادیم. به طور قطع در بررسی های تاریخی نباید به مطالب کلی اکتفا کرد، بنابراین برای انجام پژوهش های جامع و علمی که دارای یافته های جدیدی باشد لازم است اسناد و مدارک جدید را جستجو کرد. به این منظور مطابق روال معمول ما در سند ایران لینک و چکیده اسناد جدید از ناصر الدین شاه در ادامه هر نوشتار ارائه می کنیم. همانطور که می دانید تعداد اسناد مربوط به هر موضوع در سند ایران در حال به روز رسانی است. امیدواریم با مطالعه اسناد جدید، به ابعاد بیشتری از زندگی، شخصیت و حکمرانی وی دست پیدا کنید و از آنها در مطالعات خود استفاده نمایید. |
دوران حکومت ناصر الدین شاه
ناصرالدین شاه در سن ۱۷ سالگی به تخت نشست و بیش از ۴۸ سال حکومت کرد. او سومین شاه قاجار و فرزند محمد شاه قاجار بود و دوره حکومت او با تحولات اجتماعی و سیاسی زیادی همراه بود.ناصرالدین شاه با نزدیک به 50 سال سلطنت، طولانی‌ترین دوره پادشاهی را در میان تمام شاهان قاجار را دارا بود.
رویدادهای مهم دوران حکومت ناصر الدین شاه قاجار
ناصرالدین شاه، در دوره‌ای حکومت می‌کرد که ایران با چالش‌های متعددی از جمله نفوذ خارجی، ضعف ساختاری و نارضایتی عمومی روبرو بود.برخی از مورخان، ناصرالدین شاه را به عنوان پادشاهی مستبد و بی‌کفایت می‌شناسند که به دلیل اعطای امتیازات به خارجیان و سرکوب مخالفان، به کشور خیانت کرد.در مقابل، برخی دیگر، او را به عنوان پادشاهی معرفی می‌کنند که تلاش‌هایی برای نوسازی ایران انجام داد که گاها این نوسازی های وی به امیر کبیر نسبت داده شده است.
ناصرالدین شاه و امیرکبیر
ناصرالدین شاه قاجار و امیرکبیر (میرزا تقی‌خان فراهانی) یکی از مهم‌ترین و بحث‌برانگیزترین روابط در تاریخ ایران را داشتند. امیرکبیر به عنوان صدراعظم ناصرالدین شاه، نقش بسیار مهمی در اصلاحات و مدرنیزاسیون ایران ایفا کرد. در اینجا به چند نکته کلیدی درباره رابطه ناصرالدین شاه و امیرکبیر می پردازیم. ناصرالدین شاه در اوایل حکومت خود، وی را به عنوان صدراعظم منصوب کرد. امیرکبیر با توجه به تجربه و دانش خود، به سرعت شروع به انجام اصلاحات گسترده در کشور کرد. امیرکبیر اصلاحات متعددی در زمینه‌های مختلف از جمله مالیات، ارتش، آموزش، بهداشت و صنعت انجام داد. تأسیس دارالفنون به عنوان اولین مدرسه مدرن ایران یکی از مهم‌ترین دستاوردهای او بود.
استحکام قدرت مرکزی را به امیر کبیر سپرده بود به طوری که در سرکوب شورشهای به وجود آمده در سراسر نقش به سزایی داشت. اولین ارتباط ایران و آمریکا در دوره ناصرالدین شاه و در هنگام صدرات امیر کبیر ایجاد شد. امیرکبیر به شدت با فساد دربار و اشراف‌زادگان مبارزه کرد و بسیاری از افراد فاسد را از مناصب خود برکنار کرد. این اقدامات او باعث ایجاد دشمنی‌های زیادی در دربار شد. اصلاحات و اقدامات امیرکبیر باعث شد که بسیاری از افراد قدرتمند در دربار و خانواده سلطنتی علیه او توطئه کنند. مادر ناصرالدین شاه، مهدعلیا، یکی از اصلی‌ترین مخالفان امیرکبیر بود. تحت فشار مخالفان و توطئه‌گران، ناصرالدین شاه در نهایت امیرکبیر را از صدارت عزل کرد و او را به کاشان تبعید کرد. چند ماه بعد، به دستور شاه، امیرکبیر در حمام فین کاشان به قتل رسید. لازم به ذکر است ناصرالدین شاه برای جبران و اظهار پشیمانی از قتل امیر کبیر امان نامه ای برای فرزندان امیر کبیر صادر می کند و آنها را تحت لوای خود قرار می دهد.
سفرهای ناصرالدین شاه قاجار به اروپا
ناصرالدین شاه اولین شاه ایرانی بود که به طور رسمی به اروپا سفر کرد. او سه بار به اروپا سفر کرد. اولین سفر وی در سال 1873 میلادی (1252 شمسی) انجام شد.در این سفرها ضمن اینکه با برخی از روسای کشورهای اروپایی دیدار کرد با فناوری ها و فرهنگ آن کشورها نیز آشنا شد و تاثیر عمیقی بر دیدگاه‌ها و اقدامات ناصرالدین شاه گذاشت. ناصرالدین شاه پس از بازگشت از اروپا، تلاش کرد تا برخی از فناوری‌ها و نوآوری‌هایی که در اروپا دیده بود را به ایران بیاورد.
توجه به توسعه راه آهن و تلگراف، مدرنیزه کردن امور نظامی، توجه به ارتقای سیستم آموزش و مدارس و تقلید از مد و لباس و مراکز فرهنگی نمونه ای از آنها بود. به طوری که بعد از بازگشت از اروپا با مشاهده تئاترهای باشکوهی که در اروپا دیده بود در صددبرآمد در ایران اقدام به تاسیس مرکز مشابه آنچه که دیده بود (مانند تکیه دولت) تاسیس کند.
اصلاحات ناصر الدین شاه
در دوره ناصرالدین شاه، برخی اصلاحات در زمینه‌های مختلف از جمله ارتش، آموزش و عدالت انجام شد. با این حال، این اصلاحات عمیق و فراگیر نبودند و نتوانستند ساختار سنتی جامعه ایران را به طور کامل دگرگون کنند.دوران حکومت ناصرالدین شاه با تلاش‌هایی برای اصلاحات همراه بود، اما این اصلاحات اغلب ناکام ماندند.
اعطای امتیازات به خارجیان در دوره ناصر الدین شاه
در دوره ناصرالدین شاه، امتیازات متعددی به دولت‌های خارجی، به ویژه بریتانیا و روسیه، اعطا شد. این امتیازات شامل واگذاری منابع طبیعی، احداث راه‌ها و راه‌آهن، و تاسیس بانک‌ها بود. اعطای این امتیازات، نارضایتی عمومی را در ایران به دنبال داشت. امتیاز رویتر، قرارداد موسوم به قراداد رژی و امتیاز تاسیس بانک شاهنشاهی نمونه ای از این امتیازات اعطا شده در دوره وی بود.
سرکوب بابی‌ها:
در سومین سال سلطنت ناصر الدین شاه پس از شورش بابیه به دستور امیرکبیر،(1266 شمسی) باب را دستگیر و به تبریز آورده و تیرباران کردند.
سپس بعد از سوقصدی که به جان ناصرالدین شاه و امیر کبیر شد. ناصر الدین شاه میرزا آقاخان نوری صدراعظم، علی‌خان فراشباشی پیشخدمت خاصه شاه قاتل امیرکبیر را مامور اصلی کشف شبکه بابیه کرد.دو روز بعد،خانه سلیمان‌خان تبریزی که محل اجتماع بابیه بود لو رفت و 13 بابی مسلح و مجهز که جزیی از یک شبکه توطئه 70 نفری بودند دستگیر شدند و 38 تن از سران بابیان دستگیر و هفت تن از آنها کشته شدند. تعدادی از بابی‌ها، از جمله مؤسس این آئین، به دستور ناصرالدین شاه تیرباران شدند.
ظهور روشنفکری:
در دوره ناصرالدین شاه، شاهد ظهور جریان‌های روشنفکری در ایران بودیم. این روشنفکران به دنبال تغییرات سیاسی و اجتماعی در ایران بودند.از جمله شروع نهضت ترجمه و آشنایی ایرانیان با ادبیات و فناوری با ترجمه متون ادبی و علمی و فسفی غربی در این دوره بود.با انتشار متون غربی و با تاسیس دارلفنون و آموزش های نوین منجر به ظهور جریان های روشنفکری و زمینه ساز انقلاب مشروطه شد.
| پیشنهاد خرید اشتراک اسناد سند ایران شما با خرید اشتراک در سند ایران، می‌توانید به اسناد بسیاری از جمله اسناد جدید از ناصرالدین شاه دسترسی داشته باشید. |
نقاشی و عکاسی ناصر الدین شاه قاجار
ناصرالدین شاه علاقه زیادی به نقاشی، خوشنویسی و عکاسی داشت و به عنوان یکی از اولین شاهان ایرانی که به نقاشی و بعد هم به عکاسی پرداخت. او حتی یک استودیوی عکاسی در کاخ گلستان تأسیس کرد. همچنین وی یک شاه ادیب بود و اشعاری سروده و از وی به جای مانده است. (همانطور که می دانید از امیر کبیر تصویر واقعی در دسترس نیست به جز یک طرح که ناصر الدین شاه از امیر کبیر کشیده و نقاشباشی آن را به تصویر درآورده است. می توانید آن را در این سند ببینید.)
مهد علیا مادر ناصرالدین شاه قاجار
ملک‌جهان خانم: همسر محمدشاه قاجار و مادر ناصرالدین شاه قاجار، مشهورترین فردی است که لقب مهد علیا را داشت. او زنی قدرتمند و با نفوذ بود که در امور سیاسی کشور دخالت می‌کرد. مهد علیا لقبی بود که به مادران، صاحبان قدرت و شاهان در ایران داده می‌شد. این لقب در هر دوره فقط به یک شخص اعطا می‌شد. این لقب معمولاً به مادر پادشاه اطلاق می‌شد. در برخی موارد، این لقب به همسر شاه نیز داده می‌شد، به خصوص اگر او قدرتمند و بانفوذ بود. گاهی اوقات این لقب به زنانی که در دربار قدرت و نفوذ داشتند نیز داده می‌شد، حتی اگر مادر یا همسر شاه نبودند.لقب مهد علیا از دوره تیموریان در ایران رایج شد. استفاده از این لقب در دوره پهلوی منسوخ شد.
همسران و حرمسرای ناصرالدین شاه قاجار
ناصرالدین شاه قاجار در طول سلطنت خود هشتاد و پنج زن صیغه و عقدی اختیار کرد.تعداد دقیق همسران ناصرالدین شاه به طور قطعی مشخص نیست و در منابع مختلف از اعداد متفاوتی بین 60 تا 85 ذکر شده است. برخی از زنان ناصرالدین شاه هرگز مقام رسمی همسر را دریافت نکردند و به عنوان صیغه شناخته می‌شدند.
نام برخی از مشهورترین همسران ناصرالدین شاه عبارتند از
گلین خانم: اولین همسر عقدی ناصرالدین شاه در زمان ولیعهدی بود. تاج‌الدوله: اولین همسر عقدی ناصرالدین شاه بعد از رسیدن به سلطنت بود.شکوه‌السلطنه: مادر مظفرالدین شاه، ولیعهد ناصرالدین شاه قاجار. فروغ‌السلطنه: ازدواج او با ناصرالدین شاه در سال ۱۲۵۲ اتفاق افتاد.سرورالسلطنه: ازدواج او با ناصرالدین شاه در سال ۱۲۵۰ اتفاق افتاد. جیران: معروف‌ترین سوگلی ناصرالدین شاه و مادر سومین ولیعهد او بود.
جیران همسر ناصرالدین شاه قاجار
جیران، سوگلی محبوب ناصرالدین شاه (زاده ۱۲۱۰ شمسی – درگذشته ۱۲۳۸ شمسی) که با نام‌های خدیجه تجریشی و فروغ‌السلطنه نیز شناخته می‌شود، پنجمین همسر عقدی و اولین سوگلی ناصرالدین شاه قاجار بود.او یکی از مشهورترین و محبوب‌ترین زنان حرمسرای ناصرالدین شاه بود و از او به عنوان یکی از زیباترین زنان عصر قاجار یاد می‌شود.
جیران در خانواده‌ای از باغبانان در روستای تجریش در نزدیکی تهران به دنیا آمد. او در سن کم به دلیل زیبایی و هوشش مورد توجه ناصرالدین شاه قرار گرفت و به حرمسرای شاه راه یافت.جیران به سرعت مورد علاقه ناصرالدین شاه قرار گرفت و به عنوان سوگلی او شناخته شد. او از شاه صاحب فرزندی به نام امیر قاسم میرزا شد که سومین ولیعهد ناصرالدین شاه بود. در حرمسرای ناصرالدین شاه نفوذ زیادی داشت و در امور سیاسی نیز تاثیرگذار بود.او به هنر و فرهنگ علاقه زیادی داشت و از شاعران و هنرمندان حمایت می‌کرد.سرانجام در سن 28 سالگی در گذشت. علت مرگ جیران به طور قطعی مشخص نیست، اما برخی معتقدند که به دلیل بیماری سل جان باخت. در این دوره بیماری سل بسیار رایج و کشنده بود و درمان مؤثری برای آن وجود نداشت. جیران که به عنوان یکی از زنان محبوب شاه شناخته می‌شد، پس از ابتلا به این بیماری ضعیف شد و به تدریج سلامتی‌اش رو به وخامت گذاشت.
ناصرالدین شاه که علاقه‌ی زیادی به او داشت، با از دست دادن جیران دچار غم و اندوه شدیدی شد. برخی مورخان معتقدند که مرگ جیران تأثیر عمیقی بر روحیه و زندگی شاه گذاشت و این غم از علاقه‌ی شدید شاه به او نشأت می‌گرفت.
عکس واقعی جیران
همانطور که گفته شد ناصرالدین شاه ذوق و استعداد نقاشی داشت یکی از طرح های نقاشی او از جیران است که در ادامه آن را مشاهده می کنید. در نت فارسی اغلب عکس هایی که از جیران گذاشته است عکسی است از تاج السلطنه دختر ناصرالدین شاه که وی را به جای جیران معرفی می کنند. باید در نظر داشت هنگام مرگ جیران هنوز دوربین عکاسی وارد ایران و قصر قاجار نشده بود اما خوشبختانه خود شاه نقاش بود و طرحی از جیران کشیده است که در ادامه مشاهده می کنید.
انیس الدوله
وی همسر محبوب ناصرالدین شاه در اواخر سلطنتش بود. او دختری دهقان زاده و اهل روستای امامه از قرای لواسان بود و در یکی از سفرهای ناصرالدین شاه با او آشنا شد. وی با وجود صغر سن به سوالات شاه جوابهای مناسب داد. هوش و درایت فاطمه مورد توجه ناصرالدین شاه قرار گرفت و او را به حرمسرا برد و به جیران سپرد. پس از مرگ جیران، کلیه اموال او به فاطمه داده شد و در سفر سلطانیه (1276ق) به عقد پادشاه درآمد.
ناصرالدین شاه و ملیجک
لیجک، با نام اصلی عزیزالسلطان، فرزند یکی از خدمتکاران دربار بود که به دلیل جذابیت و هوش خود، مورد توجه ناصرالدین شاه قرار گرفت. شاه به او عنوان “ملیجک” معنای میلچک (به ترکی یعنی مگس) داد. به قدری به ناصرالدین شاه نزدیک بود که در سفر سوم شاه به فرنگ او را همراهی می کرد و از ملکه ویکتوریا نشان و حمایل دریافت کرد. و یک عمارت هم از شاه دریافت کرد که این عمارت به اسم کاخ ملیجک در محوطه کتابخانه مجلس در خیابان بهارستان قرار دارد.
ترور ناصرالدین شاه قاجار
ناصرالدین شاه در سال 1275 شمسی توسط میرزا رضا کرمانی در حرم حضرت عبدالعظیم در شهر ری ترور شد و به قتل رسید. و از وی به شاه شهید یاد می شود. این حادثه یکی از نقاط عطف تاریخ ایران محسوب می‌شود.
چه کسی ناصرالدین شاه را کشت
میرزا رضا کرمانی، معروف به رضای شاه‌شکار، در روز جمعه هجدهم ذیقعده سال ۱۳۱۳ هجری قمری (۱۲ اردیبهشت ۱۲۷۵ شمسی) در حرم حضرت عبدالعظیم در شهر ری، ناصرالدین شاه قاجار را ترور کرد. میرزا رضا کرمانی پس از ترور شاه دستگیر و اعدام شد. ترور ناصرالدین شاه یکی از مهم‌ترین رویدادهای تاریخ ایران است و تاثیرات زیادی بر اوضاع سیاسی و اجتماعی کشور داشت.میرزا رضا کرمانی، که تحت تأثیر اندیشه‌های اصلاح‌طلبانه سید جمال‌الدین اسدآبادی بود، نارضایتی شدیدی از حکومت و فساد دربار قاجار داشت و تصمیم به ترور شاه گرفت.
برخی از انگیزه‌های احتمالی ترور ناصرالدین شاه توسط میرزا رضا کرمانی عبارتند از:
استبداد و ظلم شاه: ناصرالدین شاه حکمرانی استبدادی داشت و مردم از ستمگری او به ستوه آمده بودند.
ناکارآمدی دولت: دولت قاجار بسیار ناکارآمد بود و فساد در آن بیداد می‌کرد.
نفوذ خارجی: ایران در آن زمان تحت نفوذ قدرت‌های خارجی مانند روسیه و انگلیس بود و میرزا رضا کرمانی این وضعیت را خائنانه می‌دانست.
تمایلات مذهبی: میرزا رضا کرمانی از مذهبیون روشنفکر بود و با برخی از اقدامات شاه که آنها را مغایر با مذهب می‌دانستند، مخالف بود.
مهم است که توجه داشته باشیم که انگیزه‌های دقیق میرزا رضا کرمانی برای ترور ناصرالدین شاه به طور کامل مشخص نیست و مورخان در این مورد نظرات مختلفی دارند.
ناصرالدین شاه و میرزا رضا کرمانی
میرزا رضا کرمانی یکی از شخصیت‌های مهم تاریخ معاصر ایران است که به دلیل ترور ناصرالدین شاه قاجار در سال ۱۸۹۶ میلادی شناخته می‌شود. در اینجا چند نکته کلیدی درباره رابطه ناصرالدین شاه و میرزا رضا کرمانی ذکر می کنیم.
زمینه‌های نارضایتی: میرزا رضا کرمانی از جمله افرادی بود که به شدت از سیاست‌ها و فساد دربار قاجار ناراضی بود. او تحت تأثیر اندیشه‌های سید جمال‌الدین اسدآبادی قرار داشت و معتقد بود که حکومت ناصرالدین شاه مانع پیشرفت و اصلاحات در ایران است.
ترور ناصرالدین شاه: در روز ۱۱ اردیبهشت ۱۲۷۵ هجری شمسی در حرم شاه عبدالعظیم در شهر ری توسط میرزا رضا کرمانی ترور شد. این حادثه زمانی رخ داد که شاه قصد داشت به زیارت بپردازد. میرزا رضا کرمانی با استفاده از یک تپانچه به شاه شلیک کرد و او را کشت.
دستگیری و محاکمه: پس از ترور، میرزا رضا کرمانی به سرعت دستگیر شد و تحت بازجویی قرار گرفت. او در بازجویی‌ها به دلایل خود برای ترور شاه اعتراف کرد و از فساد و ظلم حاکم بر جامعه انتقاد کرد. در نهایت، او به اعدام محکوم شد و به دار آویخته شد.
تأثیرات ترور: ترور ناصرالدین شاه تأثیرات عمیقی بر تاریخ ایران گذاشت. این حادثه موجب شد که مظفرالدین شاه به تخت بنشیند و زمینه‌های انقلاب مشروطه در ایران فراهم شود. ترور ناصرالدین شاه یکی از عوامل مهمی بود که به افزایش نارضایتی عمومی و خواستار اصلاحات سیاسی و اجتماعی در کشور منجر شد.
چرا به ناصرالدین شاه، شاه شهید می گفتند
برای بسیاری از تاریخ دوستان ممکن است این سوال پیش بیاید که شاه شهید لقب کیست؟ اولین بار روزنامه حبل المتین بعد از ترور ناصر الدین شاه به لقب “شاه شهید” به او داد زیرا او در سال ۱۸۹۶ میلادی (۱۲۷۵ هجری شمسی) توسط میرزا رضا کرمانی ترور شد و به قتل رسید. این حادثه در حرم شاه عبدالعظیم در شهر ری رخ داد، زمانی که ناصرالدین شاه برای زیارت رفته بود اتفاق افتاد. این واقعه باعث شد که ناصرالدین شاه به عنوان “شاه شهید” شناخته شود در حین انجام یک عمل مذهبی (زیارت) به قتل رسید به همین دلیل دوستدارنش او را شاه شهید خواندند. همانطور که گفته شد اولین بار نیز عنوان شاه شهید را روزنامه حبل المتین در رسای ناصرالدین نوشت.
بعد از مرگ ناصرالدین شاه چه شد
پس از ترور ناصر الدین شاه در 12 اردیبهشت 1275 شمسی (17 ذیقعده 1313 قمری) در حرم حضرت عبدالعظیم، اوضاع در ایران به شدت آشفته شد. مظفرالدین شاه، پسر ارشد ناصر الدین شاه، که در آن زمان در تبریز بود، به عنوان پادشاه جدید اعلام شد.اما به دلیل دوری از پایتخت و ترس از کودتا، عزیمت او به تهران با تأخیر انجام شد.در این فاصله، اتابک امین‌السلطان، صدراعظم ناصرالدین شاه، امور کشور را در دست گرفت.
مرگ ناگهانی ناصر الدین شاه، که به دست میرزا رضا کرمانی، انجام شده بود، فضای سیاسی ایران را بشدت متشنج کرد.در برخی شهرها مانند تبریز و تهران تظاهرات و آشوب‌هایی به وقوع پیوست. هواداران باب نیز از فرصت استفاده کرده و به برخی مکان‌های دولتی و مذهبی به حملاتی دست زدند.
ولیعهد ناصر الدین شاه
مظفر الدین شاه پس از حدود 40 روز به تهران بازگشت و در 5 تیر 1275 (25 ذی الحجه 1313) تاجگذاری کرد. امین‌السلطان را از سمت صدراعظمی برکنار کرد و میرزا علی‌اصغر خان اتابک اعظم را به جای او منصوب کرد.
پیامدهای مرگ ناصرالدین شاه قاجار
مرگ ناصرالدین شاه نقطه عطفی در تاریخ ایران بود و زمینه را برای تحولات بعدی، از جمله انقلاب مشروطه، فراهم کرد.نارضایتی عمومی از اوضاع سیاسی، اجتماعی و اقتصادی در دوره ناصرالدین شاه، در نهایت منجر به جنبش مشروطه و خواسته‌های مردم برای عدالت، آزادی و قانون‌مندی شد.
| نمونه ای از اسناد جدید ناصرالدین شاه قاجار |