محمد علی شاه قاجار (۱۲۸۹-۱۳۰۴ هجری قمری) ششمین شاه سلسله قاجار و یکی از چهره‌های جنجالی تاریخ ایران است. او که فرزند مظفر الدین شاه بود، پس از درگذشت پدر در سال ۱۲۸۵ خورشیدی به سلطنت رسید. دوره حکومت او با چالش‌های جدی داخلی و خارجی همراه بود که تأثیرات عمیقی بر ساختار سیاسی و اجتماعی ایران گذاشت.
دوران ولیعهدی محمد علی میرزا در تبریز
پیش از سلطنت، محمدعلی میرزا به‌عنوان ولیعهد در تبریز زندگی می‌کرد. این دوران (۱۲۷۷-۱۲۸۵ خورشیدی) از مهم‌ترین بخش‌های زندگی او بود، زیرا در آن پایه‌های شخصیت سیاسی و اجتماعی وی شکل گرفت. تبریز در آن زمان به‌عنوان مرکز ولیعهد نشین قاجار، نقش کلیدی در سیاست و اقتصاد ایران ایفا می‌کرد.تبریز از زمان فتحعلی‌شاه قاجار به‌عنوان مقر ولیعهدهای شاهان قاجار انتخاب شد.
این شهر نه‌تنها از لحاظ جغرافیایی اهمیت داشت، بلکه در آن زمان دروازه ورود فرهنگ و تکنولوژی غرب به ایران به شمار می‌رفت. محمد علی میرزا، به‌عنوان ولیعهد، نقش نظارتی بر این شهر و منطقه ایفا می‌کرد و به‌نوعی در سیاست خارجی ایران نیز تأثیر داشت، به‌ویژه در رابطه با روسیه و عثمانی. یکی از وظایف ولیعهد در تبریز، حفظ روابط با قدرت‌های خارجی، به‌ویژه روسیه بود. محمد علی میرزا در این دوران ارتباط نزدیکی با نمایندگان روس داشت و این رابطه بعدها در دوران سلطنت او تأثیر زیادی گذاشت. حمایت روس‌ها از وی از همین زمان آغاز شد.
وقایع مهم دوران سلطنت محمد علی شاه
از وقایع بسیار مهم دوران سلطنت محمد علی شاه انقلاب مشروطه بود که جای بحث و تحقیق بسیار زیادی دارد برای شنیدن پادکست انقااب مشروطه به روایت محقق و پژوهشگر تاریخ معاصر ایران آقای مسعود کوهستانی نژاد به لینک زیر مراجعه نمایید.
| پادکست رایگان انقلاب مشروطه اپیزود اول:انقلاب مشروطه:انقلابی گمشده در غبار زمان اپیزود دوم:اندیشه مشروطیت اپیزود سوم:حقوق شهروندی و انقلاب مشروطه |
محمد علی شاه و مشروطه
دوران کوتاه سلطنت محمد علی شاه با یکی از مهم‌ترین جنبش‌های اجتماعی و سیاسی کشور، یعنی انقلاب مشروطه، هم‌زمان شد. محمدعلی‌شاه، برخلاف پدرش مظفر الدین شاه که فرمان مشروطیت را امضا کرد، محمد علی شاه در ابتدای سلطنت، سعی کرد رابطه‌ای مسالمت آمیز با مجلس برقرار کند، اما این رویکرد دوام نداشت. اختلافات میان شاه و نمایندگان مجلس بر سر مسائل کلیدی مانند کنترل مالیه کشور و محدود کردن اختیارات شاه، به درگیری‌های علنی انجامید. او با استفاده از اختیارات سلطنتی، تلاش کرد قدرت مجلس را کاهش دهد و خود را به‌عنوان تصمیم‌گیرنده اصلی کشور معرفی کند.
محمدعلی شاه قاجار از کاهش اختیارات شاه و نفوذ روزافزون مجلس در امور کشور ناراضی بود و اصلاحات اقتصادی و سیاسی مجلس را که منافع دربار را محدود می‌کرد، نمی‌پذیرفت. علاوه بر این، شاه به مجلس و مشروطه خواهان بی‌اعتماد بود و برخی از آنان را تحت نفوذ بیگانگان، به‌ویژه بریتانیا، می‌دانست. این اختلافات منجر به تشدید درگیری‌ها میان شاه و مشروطه خواهان شد.
چرا محمد علی شاه مجلس را به توپ بست؟
محمدعلی‌شاه قاجار مجلس شورای ملی را به توپ بست به دلیل تهدیداتی که حکومت مشروطه برای قدرت مطلقه سلطنت او ایجاد کرده بود. پیش از این اقدام، مشروطه‌خواهان در محرم سال 1326 قمری اقدام به ترور محمدعلی‌شاه کرده بودند. این ترور، که توسط گروهی از مشروطه‌خواهان در تهران برنامه‌ریزی شد که هدف از این اقدام، حذف شاه مستبد و پایان دادن به دیکتاتوری او بود.
محمدعلی‌شاه پس از این ترور، که در آن زخمی شد ولی جان سالم به در برد، تصمیم گرفت که برای جلوگیری از هرگونه تهدید بیشتر، به اقدامات سرکوبگرانه ادامه دهد. یکی از این اقدامات، بستن مجلس شورای ملی بود. در حقیقت، شاه از ابتدا مخالف مشروطه بود و با توجه به تصویب قانون اساسی مشروطه در دوران سلطنت پدرش، مظفر الدین شاه، مجلس نقش مهمی در تصمیم‌گیری‌های کشور پیدا کرده بود. او احساس می‌کرد که سلطنتش با افزایش نفوذ مجلس و فشارهای اجتماعی برای اصلاحات در خطر است. پس از این حادثه، شاه تصمیم گرفت که برای جلوگیری از هر گونه تهدید بیشتر، اقدام به بستن مجلس و سرکوب گسترده‌تر مشروطه خواهان کند.
بنابراین، ترور شاه یکی از اقدامات مهم مشروطه خواهان قبل از به توپ بستن مجلس بود و به‌طور مستقیم به این اقدام منجر شد.
در نتیجه، برای باز پس گیری کنترل امور کشور و جلوگیری از گسترش قدرت مجلس و آزادی خواهان، محمد علی شاه به کمک نیروهای قزاق تحت فرماندهی لیاخوف از روسیه، در شعبان سال 1326 قمری تصمیم به به توپ بستن مجلس گرفت.
نامه شیخ فضل‌الله نوری به محمد علی شاه قاجار
شیخ فضل‌الله نوری، از علمای برجسته تهران، در ابتدا از جنبش مشروطه حمایت می‌کرد، اما پس از آگاهی از برخی مفاد قانون اساسی و مشروطه، به مخالفت با آن پرداخت و به یکی از اصلی‌ترین منتقدان مشروطه تبدیل شد.
او در نامه‌ای خطاب به محمد علی شاه، مشروطه خواهان را عامل تضعیف اسلام و سلطنت دانست و شاه را به مقابله با این حرکت تشویق کرد. در این نامه، شیخ فضل‌الله نوری تأکید کرد که برخی مفاد مشروطه با اصول شریعت اسلامی مغایرت دارد و از او خواست که با استفاده از قدرت سلطنت، جلوی نفوذ مشروطه خواهان را بگیرد و “مشروعه خواهی” را جایگزین مشروطه کند.
این نامه یکی از نشانه‌های اتحاد موقتی میان جریان‌های مشروعه خواه و شاه برای مقابله با مجلس و مشروطه خواهان بود. با این حال، این اتحاد در نهایت به شکست انجامید، زیرا محمد علی شاه نتوانست حکومت استبدادی خود را حفظ کند و شیخ فضل‌الله نیز پس از فتح تهران توسط مشروطه خواهان محاکمه و اعدام شد.
به توپ بستن مجلس
در واقع نقطه اوج تقابل محمد علی شاه با مشروطه خواهان در تیر ماه سال ۱۲۸۷ خورشیدی رخ داد. شاه با کمک لیاخوف، فرمانده قزاق‌های روس، مجلس شورای ملی را به توپ بست و بسیاری از مشروطه خواهان را دستگیر، تبعید یا اعدام کرد. این اقدام نه‌تنها خشم عمومی را برانگیخت، بلکه به تقویت صفوف مشروطه خواهان و سازمان دهی مقاومت آنها در شهرهای مختلف ایران انجامید. این اقدام نه‌تنها واکنش‌های شدید داخلی را به دنبال داشت، بلکه مشروعیت سلطنت قاجار را نیز به چالش کشید.
دستگیری و تبعید مشروطه‌خواهان
محمدعلی‌شاه بسیاری از رهبران برجسته مشروطه را دستگیر، زندانی یا تبعید کرد. شخصیت‌هایی مانند ملک‌المتکلمین و سید جمال‌الدین واعظ اصفهانی که از فعالان اصلی مشروطه بودند، توسط شاه تحت فشار قرار گرفتند و حتی به قتل رسیدند. این اقدامات برای تضعیف حرکت مردمی و ایجاد رعب و وحشت انجام می‌شد.
اعمال سانسور شدید:
شاه روزنامه‌های مشروطه‌خواه را توقیف کرد و نویسندگان آنها را تحت تعقیب قرار داد. هرگونه فعالیت فرهنگی یا رسانه‌ای که در حمایت از مشروطه بود، با سرکوب شدید مواجه می‌شد. این اقدامات برای جلوگیری از گسترش ایده‌های آزادی خواهانه در میان مردم بود.
محمد علی شاه تلاش کرد مقاومت مشروطه خواهان را در شهرهایی مانند تبریز، اصفهان، و رشت سرکوب کند. نیروهای او به سرکوب مردم این مناطق و کشتار آزادی‌خواهان پرداختند، اما در بسیاری از موارد با مقاومت شدید مردم مواجه شدند.
مقاومت اصلی مردم علیه استبداد محمد علی شاه
مقاومت اصلی مردم علیه استبداد محمد علی شاه قاجار در جریان انقلاب مشروطه شکل گرفت و به ویژه پس از به توپ بستن مجلس توسط او به اوج رسید. این اقدام، نقطه عطفی در تاریخ ایران بود که مردم و نیروهای مشروطه خواه را به مقابله‌ای جدی علیه استبداد شاه کشاند.
پس از به توپ بستن مجلس، مردم در شهرهای مختلف ایران به صورت گسترده به تحصن و اعتراض دست زدند. این حرکت‌ها در تهران، اصفهان، تبریز، شیراز، رشت و دیگر شهرها قابل مشاهده بود. در ادامه می خوانیم که پس از به توپ بستن مجلس مقاومت اصلی مردم در کدام شهر آغاز گردید.
۱. مقاومت در تبریز (قیام ستارخان و باقرخان)
پس از بسته شدن مجلس و آغاز سرکوب‌ها، تبریز تبدیل به یکی از مراکز اصلی مقاومت علیه حکومت محمد علی شاه شد. در این شهر، ستارخان و باقرخان، دو شخصیت برجسته مشروطه خواه، رهبری نیروهای مردمی را برعهده گرفتند. آنها با سازماندهی نیروهای خود و مقابله با نیروهای قزاق شاه، به مقاومت ادامه دادند. تبریز تحت محاصره نیروهای دولتی قرار گرفت، اما مردم با اراده‌ای قوی و با حمایت از مشروطه، تا مدتی توانستند مقاومت کنند.
مجاهدان شمال
در گیلان، مجاهدان تحت فرماندهی افرادی همچون یپرم‌خان و دیگر مبارزان، جنبشی را علیه محمدعلی شاه شکل دادند که نقش مهمی در شکست نیروهای استبدادی داشت.
جنبش اصفهان و فارس
در اصفهان، نیروهای مشروطه‌خواه تحت رهبری بختیاری‌ها، به ویژه سردار اسعد بختیاری، به مقاومت برخاستند. آنها پس از مدتی، نیروهای خود را سازماندهی کرده و به سمت تهران حرکت کردند.
فتح تهران و سرنگونی محمد علی شاه
این اقدامات سرکوبگرانه نه‌تنها موجب افزایش نارضایتی عمومی شد، بلکه زمینه را برای فتح تهران توسط مشروطه خواهان و سرنگونی محمد علی شاه را فراهم کرد. سرکوب‌های او، گرچه به‌طور موقت جنبش مشروطه را تضعیف کرد، در نهایت به تقویت اتحاد مشروطه خواهان و شکست کامل سلطنت استبدادی او منجر شد.
در جریان فتح تهران توسط مشروطه خواهان، ولادیمیر لیاخوف، فرمانده نیروهای قزاق تحت نظر محمد علی شاه، برخلاف انتظارات شاه نتوانست از سلطنت او به شکل قاطع دفاع کند.
لیاخوف که پیش از این فرماندهی نیروهای قزاق در به توپ بستن مجلس را برعهده داشت و از طرف شاه مورد اعتماد بود، در برابر پیشروی نیروهای مشروطه‌خواه دچار ضعف عمل شد. علت اصلی این امر، هم تعداد و قدرت مشروطه خواهان بود و هم اختلافات داخلی در میان نیروهای شاه.
با نزدیک شدن مشروطه خواهان به تهران، لیاخوف تلاش کرد با نیروهای خود مقاومت کند اما به دلیل کمبود امکانات و کاهش روحیه سربازان، دفاع او ناکام ماند. در نهایت، لیاخوف پس از فتح تهران، به جای ادامه جنگ، به تسلیم روی آورد و به نیروهای مشروطه خواه پیوست تا شاید بتواند از خود محافظت کند. او حتی تلاش کرد همکاری‌هایی برای جلوگیری از بی‌نظمی در تهران انجام دهد تا خود را از سرنوشت بدتری نجات دهد.
لیاخوف پس از این وقایع به دستور مشروطه خواهان از ایران اخراج شد و به روسیه بازگشت. بنابراین، نقش او در فتح تهران نه‌تنها به نفع محمد علی شاه نبود، بلکه با تسلیم و عدم مقاومت موثر، راه را برای پیروزی مشروطه خواهان هموار کرد.
در نهایت، مقاومت‌های مردمی و نیروهای مشروطه خواه در تابستان سال ۱۳۲۷ هجری قمری/1288 به فتح تهران انجامید. پس از شکست محمد علی شاه در برابر مقاومت‌های گسترده و ورود نیروهای مشروطه خواه به پایتخت، شاه مجبور به ترک تهران شد و به روسیه تبعید گردید.
مصاحبه با محمد علی شاه
برای اولین بار در کتاب «مصاحبه با تاریخ سازان عصر قاجار و مشروطیت» دو مصاحبه با محمد علی شاه منتشر شده است. این مصاحبه‌ها، که در نوع خود بی‌نظیر هستند، اطلاعات ارزشمندی از دیدگاه‌ها و نظرات او ارائه می‌دهند. در ادامه، یکی از این مصاحبه‌ها از کتاب نقل شده است. برای مطالعه بیشتر و دسترسی به کل مصاحبه، به این کتاب مراجعه کنید.
| مصاحبه خبرنگار روزنامه مارنینگ پست با محمد علی شاه در تهران ذی قعده ۱۳۲۶ قمری / آذر ۱۲۸۷ ترجمه مارتینگ پست، دسامبر انترویو بیانات شاه وقایع نگار اخبار مذکور خبر می دهد. شاه امروز عصر مرا اجازه حضور داده اگرچه قدری کسالت داشت ولی در جواب سؤالات من دریغ نفرمود شاه به من راسخ العقیدگی و میل خود را به پارلمان ظاهر ساخته، ضمناً اظهار نمود که برای ترقی ایران و اصلاح امور ملک و ملت مجلس لازم است. چنانچه ترقی ملل سایره را هم پارلمان موجب شده است ولی ظهور نتایج اخرویه مجلس ما کارها را دگرگون ساخت اهالی از فرط جهالت خیلی پیش دستی نموده امیدواری دفع تمام بدیها را از پارلمان داشتند در ایران لازم است رفته رفته پارلمان محترم و موقر شود. این بود خلاصه بیانات شاه که به زبان آوررد سپس گفت: مردم ایران دو فرقه اند: یکی طالب پارلمان و دیگری متنفر از آن و خوف آن می رود که تعجیل در کار صورت مزید اعتشاش شود چنانچه نتیجه عجله بود که مجلس منتج به زحمات و خونریزی های زیاد شد. ادامه دارد… |
چگونه حکومت استبدادی محمد علی شاه به پایان رسید
محمدعلی‌شاه قاجار در جریان جنبش مشروطه و پس از اقداماتی مانند به توپ بستن مجلس و سرکوب آزادی‌خواهان، در نهایت با اتحاد و مقاومت مشروطه خواهان از سلطنت برکنار شد. روند برکناری او در چند مرحله انجام شد:
1. فتح تهران توسط مشروطه خواهان:
گروهی از نیروهای مسلح بختیاری، گیلانی و آذربایجانی به رهبری علیقلی سردار اسعد بختیاری، محمد ولی خان تنکابنی (سپهدار اعظم)، ستارخان و باقرخان، پس از شکست دادن نیروهای محمد علی شاه و تصرف قزوین و قم، برای فتح تهران حرکت کردند.
پس از سرکوب‌های گسترده محمد علی شاه، مشروطه‌خواهان در شهرهایی مانند تبریز، اصفهان، رشت، و برخی دیگر از مناطق مقاومت خود را سازماندهی کردند. نیروهای مشروطه‌خواه از شمال (رشت و انزلی) و مرکز (اصفهان) به سمت تهران حرکت کردند. نیروهای شمال به فرماندهی میرزا کوچک‌خان جنگلی و یحیی‌خان مشروطه خواه و نیروهای مرکزی به رهبری بختیاری‌ها، به ویژه سردار اسعد بختیاری و سپهدار تنکابنی، توانستند به تهران نزدیک شوند.
ستارخان و باقرخان، رهبران مقاومت تبریز، با ایستادگی قهرمانانه در برابر نیروهای محمد علی شاه، نقشی کلیدی در پیروزی مشروطه خواهان داشتند. مقاومت ۱۱ ماهه تبریز، علی‌رغم محاصره و فشارهای شدید، استبداد شاه را تضعیف و دیگر شهرهای ایران را به مبارزه دلگرم کرد. این مقاومت باعث شد نیروهای مشروطه خواه در شمال و مرکز کشور سازماندهی شوند و برای فتح تهران اقدام کنند. پس از پیروزی مشروطه خواهان، ستارخان و باقرخان به تهران آمدند و به نمادهای ملی شجاعت و دفاع از آزادی تبدیل شدند.
در تیرماه ۱۲۸۸ خورشیدی (ژوئیه ۱۹۰۹ میلادی)، این نیروها پس از نبردهای مختصر موفق به تصرف تهران شدند. نیروهای محمد علی شاه، از جمله قزاق‌های تحت فرماندهی لیاخوف، توان مقاومت نداشتند و بسیاری از آنها تسلیم شدند. این پیروزی نقطه عطفی در پایان سلطنت محمدعلی‌شاه بود.
سرنوشت محمدعلی شاه پس از فتح تهران چه شد
محمدعلی شاه از سلطنت خلع شد و به سفارت روسیه پناه برد. سپس به روسیه تبعید شد و سال‌های باقی‌مانده عمر خود را در تبعید گذراند، اما تلاش‌هایی ناکام برای بازگشت به قدرت انجام داد. پس از فتح تهران توسط مشروطه‌خواهان، محمدعلی شاه در تاریخ 26 جمادی‌الثانی 1327 قمری به سفارت روس پناه برد. در مجلس فوق‌العاده‌ای که در بهارستان تشکیل شد، او از سلطنت خلع و پسرش احمد میرزا به عنوان شاه تعیین گردید. با توجه به سن کم احمد میرزا، عضدالملک به نیابت سلطنت انتخاب شد. همچنین سردار اسعد بختیاری به وزارت داخله و سپهدار تنکابنی به وزارت جنگ منصوب شدند.در ادامه این روند را می خوانیم.
1. خلع محمد علی شاه از سلطنت (محمد علی شاه چگونه برکنار شد)
پس از فتح تهران، مجلس عالی که متشکل از نمایندگان مشروطه‌خواه و بزرگان کشور بود، تشکیل شد. این مجلس تصمیم گرفت محمد علی شاه را به دلیل خیانت به قانون اساسی و مشروطه از سلطنت خلع کند. به جای او، فرزند خردسالش احمد شاه قاجار به عنوان شاه جدید معرفی شد و اداره امور به شورای نیابت سلطنت سپرده شد.
2. تبعید محمد علی شاه
محمد علی شاه پس از شکست، ابتدا به سفارت روسیه در تهران پناه برد. سپس با حمایت دولت روسیه به همراه خانواده‌اش به این کشور تبعید شد. او سال‌های باقی مانده عمر خود را در روسیه و اروپا گذراند و چندین بار تلاش کرد به ایران بازگردد و سلطنت خود را بازپس گیرد، اما موفق نشد. در نهایت، فتح تهران و اتحاد نیروهای مشروطه خواه، پایان سلطنت استبدادی محمد علی شاه را رقم زد و راه را برای بازگشت نظام مشروطه باز کرد.
محمد علی شاه به کجا تبعید شد
محمد علی شاه به همراه خانواده‌اش البته به جز پسرش احمد میرزا به بندر اودسا (در امپراتوری روسیه، اکنون در اوکراین) تبعید شد. او سال‌های باقی مانده زندگی خود را در شهرهای مختلف امپراتوری روسیه و در نهایت در ایتالیا گذراند.
مرگ محمد علی شاه
محمد علی شاه قاجار پس از خلع از سلطنت در سال ۱۲۸۸ خورشیدی (۱۹۰۹ میلادی) و تبعید به روسیه، سال‌های باقی‌مانده زندگی خود را در تبعید و تلاش‌های ناموفق برای بازگشت به قدرت گذراند. او در سال ۱۲۹۰ خورشیدی (۱۹۱۱ میلادی) با حمایت روسیه و برخی از طرفدارانش به ایران بازگشت و تلاش کرد کنترل کشور را دوباره به دست گیرد، اما این حرکت شکست خورد و او مجبور به بازگشت به اروپا شد.
محمدعلی‌شاه نهایتاً در تاریخ ۸ فروردین ۱۳۰۴ خورشیدی (۲۷ مارس ۱۹۲۵ میلادی) در شهر سن‌رمو در ایتالیا درگذشت. علت مرگ او بیماری و شرایط سخت زندگی در تبعید بود. جسد او پس از مرگ به کربلا منتقل و در این شهر دفن شد. مرگ او در تبعید پایانی بر زندگی یکی از بحث‌برانگیزترین شاهان قاجار بود که به دلیل مخالفت با مشروطه و اقداماتش علیه آزادی خواهان، نامش در تاریخ ایران با استبداد گره خورده است.
اگر علاقمند هستید بدانید پسرش احمد شاه چگونه به سلطنت رسید به صفحه مورد نظر که لینک آن داده شده است مراجعه نمایید.
اسناد جدید از محمد علی شاه
برای عمق بخشیدن به پژوهش های خود می توانید به اسناد جدیدی که در سند ایران در خصوص رجال ایران موجود می شود استناد نمایید تعد اسنادی که در خصوص محمد علی شاه در سند ایران موجود است در حال حاضر اسناد زیر است که به مرور بر تعداد آنها اضافه می شود. برای استفاده از این اسنادی که در ادمه چکیده آنها را ملاحظه می کنید لازم است ابتدا حق اشتراک تهیه نموده تا بتوانید این اسناد را مشاهده و دانلود نمایید.