اقدامات عباس میرزا در دوره قاجار منجر به اصلاحاتی شدکه از آن به اصلاحات عباس میرزا هم نام برده می شود.سقوط سلسله صفویه در پس حمله عده ناچیزی افاغنه به ایران، گواهی بر ناکارآمدی و فروپاشی مدلی از ساختار دولت ( به معنای عام آن) در ایران بود که حدود یک قرن اوج بالندگی خود را در ایران گذرانده و فساد حاکم بر روابط داخلی آن، سبب شد که نتواند در مقابل کوچکترین ضربه خارجی دوام بیاورد و پیامدی جز تجزیه ایران را به همراه نداشت. در چنین روندی حتی اقدامات ابرستارههائی همچون ندرقلی (نادرشاه بعدی)، وکیل الرعایا کریم خان زند و حتی خواجه تاجداری همچون آغامحمدخان نیز کمک چندانی به بهبود وضعیت دولت در ایران نکرد. در پس ظهور نادرشاه و به همان سرعت، دولت افشاریه سقوط کرده و به یک حکومت محلی در شمال شرقی ایران تبدیل شد. جانشینان وکیل الرعایا کریم خان زند نیز نتواستند از فروپاشی دولت زندیه پس از مرگ او جلوگیری کنند.
عباس میرزا پسر فتحعلی شاه قاجار و نایب السلطنه به روشنی مشاهده می کرد که علیرغم ظهور آقا محمد خان قاجار و اقدامات رعب آورش در وحدت دوباره ایران، پس از مرگ او بار دیگر دولت مرکزی در حال فروپاشی است.
اقدامات عباس میرزا برای اصلاح امور کشور
عباس میرزا به نیکی متوجه ضعف مفرط و فروپاشی دولت ها در مواجه با چنین ضربه ای شده بود به ویژه اینکه این بار ضربه هولناک خارجی از سمت شمال (روسیه) و جنوب (بریتانیا) در حال وارد شدن به ایران بود. در چنین اوضاع و احوالی، ساختار پوسیده و فروپاشیده دولت در ایران، نه تنها نمی توانست تکیه گاه مناسبی برای مقابله با امواج تهاجمات خارجی باشد، بلکه حتی نمیتوانست ضامن بقای وحدت و یکپارچگی داخلی ایران بوده و خود انگیزهای برای سرکشی نیروهای گریزان از مرکز داخلی محسوب می شد.
چرا در اقدامات عباس میرزا نوسازی و اصلاح کشور اتفاق افتاد؟
در چنین وضعیتی عباس میرزا و مشاورینش درصدد ایجاد اصلاحات گسترده ای در ساختار دولت برآمدند. درون مایه اصلاحات، تماماً معطوف به بازسازی ساختار دولت بود و بالطبع هدف نهائی آن اصلاحات نیز، توانمندسازی دولت براساس تجربیات کشورهای اروپائی بود. بیان مشخصات و الگوی اصلاحات عباس میرزا و میزان تحقق اهداف اصلاحات در ایران را می باید به فرصت دیگری واگذار کرد، آنچه که مهم است این است که چارچوب کلی اصلاحات عصر عباس میرزا یک اصلاحات دولتگرایانه و به منظور رفع اشکالات ساختاری دولت ایران در آن زمان به شمار می آید. شروع اجرای اصلاحات در واقع شروع انقلاب عظیمی در ساختار دولت در ایران بود که در دهه های بعد نیز عموماً توسط وزراء و صدراعظم ها و با پشتیبانی شاهان قاجار ادامه یافت.
نویسنده: مسعود کوهستانی نژاد
************