شهریور ۱۳۲۰ یکی از مهم‌ترین بزنگاه های تاریخ معاصر ایران است. در این ماه، با حمله نیروهای متفقین (بریتانیا و شوروی) به ایران، سلسله‌رویدادهایی رقم خورد که سرانجام به سقوط رضا شاه و آغاز سلطنت محمد رضا پهلوی انجامید. این واقعه نه صرفاً یک تغییر در رأس قدرت، بلکه نشان‌دهنده‌ی فروپاشی یک نظام سیاسی-اداری عظیم بود. این مقاله بر پایه اسناد تاریخی موجود در سایت سند ایران نگاشته شده و با محتوای پادکست «۲۵ شهریور سال ۱۳۲۰ | سقوط رضا شاه و آغاز سلطنت محمد رضا شاه»، با روایت و تحلیل مسعود کوهستانی نژاد همراه است که به بررسی دقیق این رویداد تاریخی پرداخته است.
اگر به پژوهش تاریخی بر پایه اسناد علاقه‌مند هستید، پیشنهاد می‌کنیم هم پادکست را بشنوید و هم به اسناد منتشر شده در این بخش مراجعه کنید.
📌 اگر به این موضوع علاقه دارید، این بخش را از دست ندهید
🎧 اگر فرصت مطالعه ندارید، این پادکست را بشنوید:
پادکست ۲۵ شهریور سال ۱۳۲۰ | سقوط رضا شاه و آغاز سلطنت محمدرضا شاه
راوی: مسعود کوهستانی‌نژاد
بررسی دقیق حمله متفقین به ایران، استعفای رضا شاه و آغاز سلطنت محمدرضا پهلوی.
📂 دسترسی به اسناد تاریخی رضا شاه
اگر به اسناد تاریخی مرتبط با رضا شاه، دوران سلطنت و سقوط او علاقه‌مند هستید، لینک‌های زیر را از دست ندهید:
اشغال ایران توسط متفقین و آغاز بحران
در سپیده دم سوم شهریور ۱۳۲۰، نیروهای بریتانیا و شوروی به ایران حمله کردند. این حمله، علی‌رغم اطلاع دولت ایران و آمادگی نسبی ارتش، بسیار برق‌آسا بود. نیروهای شوروی از شمال و نیروهای بریتانیا عمدتاً از جنوب غرب و غرب و حتی از بلوچستان، وارد ایران شدند. درگیری‌های پراکنده‌ای در مرزها رخ داد، اما سرعت پیشروی نیروهای مهاجم بالا بود.
تلاش‌های دیپلماتیک و تغییر دولت
پس از گذشت حدود ۳۰۰ تا ۳۶۰ ساعت از آغاز درگیری‌ها، دولت ایران به دستور رضا شاه تغییر کرد؛ منصور استعفا داد و محمد علی فروغی به نخست وزیری رسید. انتخاب فروغی انتخابی هوشمندانه و آگاهانه برای گشایش فضای جدید مذاکره با خارجی‌ها بود. پیش از آن، رضا شاه تلاش کرده بود از طریق کشورهای ثالث مانند آمریکا و ترکیه و با اتکا به معاهده سعد آباد، جلوی پیشروی نیروهای مهاجم را بگیرد، اما موفق نشد. این نشان می‌داد که حمله به ایران بخشی از یک نقشه بزرگ‌تر با همراهی آمریکایی‌ها بود که مسیر امداد رسانی به شوروی را از طریق ایران بررسی کرده بودند.
سیاست فروغی و موافقت با شرایط متفقین
با روی کار آمدن فروغی، سیاست دیگری در پیش گرفته شد. دولت ایران با تمام شرایط متفقین، به استثنای ماندن رضا شاه بر مسند قدرت، موافقت کرد. اولین و مهم ترین شرط متفقین، تحویل دادن تمام اتباع آلمانی، ایتالیایی و دیگر کسانی بود که متفقین آن‌ها را متخاصم می‌دانستند. کاری که باید حداقل یک ماه یا ۴۰ روز قبل از آن، با اولین اولتیماتوم های بریتانیا و شوروی انجام می‌شد اما نشد. موافقت با این شرط، مبنای مذاکرات جدید بین دولت ایران، بریتانیا و شوروی شد. هدف ایران از این مذاکرات، حفظ استقلال کشور و بقای شخص شاه در رأس قدرت بود.
چرا رضا شاه مانع مذاکرات بود؟
علی‌رغم موافقت ایران با بیشتر شرایط، مذاکرات از ششم شهریور ماه به بعد به نتیجه نرسید. دلیل اصلی این بود که مشکل متفقین، به‌طور مشخص با شخص رضا شاه بود.
متفقین دو هدف اصلی داشتند:
- کنترل کامل ایران: آن‌ها می‌خواستند ایران به‌طور کامل تحت کنترلشان باشد تا راهی امن و بدون دردسر برای امدادرسانی به شوروی ایجاد کنند. تجربه‌ی جنگ جهانی اول که با شورش‌ها و درگیری‌ها با نیروهای روسی و بریتانیایی در ایران همراه بود (مانند ژاندارم‌ها، لرها، قشقایی‌ها و مهاجرین)، باعث شده بود که متفقین در جنگ جهانی دوم به دنبال کنترل کامل‌تر حمل و نقل و حتی تصمیم‌گیری‌های داخلی ایران باشند. این راه امدادرسانی، معروف به “پل پیروزی”، برای آن‌ها حیاتی بود.
- مسئله شخص رضا شاه: متفقین معتقد بودند که شخص رضا شاه مانع تحقق اهداف آن‌هاست. دلایل این مسئله متعدد بود:
- سیاست “نیروی سوم” و حضور آلمانی‌ها: از اواسط دوره ناصری به بعد، ایده‌ای در میان سیاستمداران ایرانی مطرح بود مبنی بر باز کردن پای یک دولت ثالث (مانند آلمان، آمریکا، فرانسه، بلژیک، اتریش یا حتی عثمانی در دوره‌هایی) به ایران برای مقابله با نفوذ روسیه و بریتانیا. رضا شاه نیز این ایده را پیگیری می‌کرد، به‌ویژه پس از آغاز جنگ جهانی دوم و پیشروی‌های سریع آلمان. حضور پرتعداد متخصصان آلمانی (که از نظر متفقین جاسوس بودند) در شمال ایران، به‌ویژه در مناطق نزدیک به مرز شوروی، موجب حساسیت شدید مسکو و لندن شده بود. رضا شاه و دولت او هشدارهای مکرر بریتانیا و شوروی مبنی بر اخراج این متخصصان را نادیده می‌گرفتند یا با تاخیر و بهانه‌جویی پاسخ می‌دادند.
- برخورد با نیروهای هوادار شوروی: دولت رضا شاه از سال ۱۳۱۰ به بعد، به‌ویژه پس از کشته شدن تیمورتاش، فشار بر نیروهای چپ‌گرا و هوادار شوروی را افزایش داده بود، که منجر به زندانی شدن بسیاری از آنان (مانند گروه ۵۳ نفر) و محدود شدن فعالیت‌هایشان شده بود. این مسئله نیز موجب خشم دولت شوروی بود.
- معاهده سعد آباد: این معاهده منطقه‌ای میان ترکیه، عراق، ایران و افغانستان (شکل گرفته در سال ۱۳۱۷-۱۳۱۸) از دید شوروی تلاشی برای جلوگیری از نفوذ بیشتر این کشور به سمت جنوب بود.
- پناه دادن به مخالفان انگلیس: دادن پناهندگی به افرادی مانند رشید عالی گیلانی و دیگرانی که با انگلیسی‌ها در عراق جنگیده بودند و آمدن آن‌ها به تهران در خرداد ۱۳۲۰ و فعالیت آزادانه آن‌ها از طریق سفارت آلمان، بر حساسیت متفقین افزود.
از منظر متفقین، به‌ویژه شوروی، شخص رضا شاه مقصر اصلی این وضعیت بود. برخلاف جنگ جهانی اول که متفقین بیشتر با کابینه‌ها سروکار داشتند، در شهریور ۱۳۲۰، بار مسئولیت کامل بر دوش شخص رضا شاه بود.
لحظات پایانی سلطنت رضا شاه
مذاکرات برای بقای رضا شاه، علی‌رغم تلاش محمد علی فروغی و دیپلمات‌های ایرانی، به نتیجه نرسید. متفقین بر رفتن او اصرار داشتند. قوای بریتانیا و شوروی به پیشروی خود به سمت تهران ادامه دادند. سرانجام، در صبح روز ۲۵ شهریور ماه ۱۳۲۰، زمانی که رضا شاه دریافت نیروهای شوروی قصد ورود به تهران را دارند و قوای بریتانیا نیز پیشروی کرده‌اند، استعفا نامه خود را نوشت. او سلطنت را به ولیعهد، محمد رضا، منتقل کرد و به سرعت از منطقه تحت نفوذ شوروی خارج شد و به سمت جنوب رفت. او نهایتاً به تبعید گاه خود در جزایر موریس فرستاده شد.
سقوط رضا شاه | فروپاشی یک سیستم
سقوط رضا شاه در شهریور ۱۳۲۰، نقطه عطفی در تاریخ ایران بود. این رویداد تنها پایان یک دوره سلطنت نبود، بلکه به تعبیر مسعود کوهستانی نژاد، شاهد یک فروپاشی عظیم در سیستم بود. پس از سوگند محمد رضا شاه در مجلس در ۲۶ شهریور، روال ظاهری دولت و مجلس و انتخابات ادامه یافت، اما واقعیت صحنه سیاسی و اجتماعی ایران به کلی تغییر کرده بود.
اسناد مرتبط با سقوط رضا شاه در سایت سند ایران
برای پژوهشگران و علاقه‌مندان به تاریخ معاصر ایران، سایت سند ایران مجموعه ارزشمندی از اسناد تاریخی مرتبط با دوره سردار سپه و سلطنت رضا شاه را فراهم کرده است. در این مجموعه، اسنادی مرتبط با وقایع شهریور ۱۳۲۰ و جزئیات سقوط رضا شاه موجود است. این اسناد شامل اظهارات، اعلامیه‌ها و گزارش‌های مرتبط با این دوران می‌شود.
شما می‌توانید چکیده اسناد تاریخی در این زمینه را به صورت رایگان مشاهده کنید. برای دسترسی به نسخه کامل اسناد، لازم است در سایت ثبت نام کرده و اشتراک ویژه تهیه نمایید. همچنین، برای درک عمیق‌تر وقایع شهریور ۱۳۲۰ و سقوط رضا شاه، گوش دادن به پادکست ویژه‌ی سایت سند ایران با روایت مسعود کوهستانی نژاد پیشنهاد می‌شود.
جمع‌بندی
سقوط رضا شاه در شهریور ۱۳۲۰ نتیجه ترکیبی از عوامل خارجی (فشار متفقین به دلیل نیاز استراتژیک به ایران در جنگ و حساسیت نسبت به سیاست‌ها و روابط رضا شاه با آلمان) و سیاست‌های داخلی او (به‌ویژه در مورد آلمانی‌ها و مخالفان داخلی) بود. این رویداد پیامدهای عمیقی برای آینده ایران داشت و سرآغاز دوره جدیدی در تاریخ سیاسی و اجتماعی کشور شد.