در این بخش می‌توانید زندگینامه رضا شاه پهلوی را مطالعه کنید. اگر به دنبال اسناد تاریخی مربوط به دوران حکومت او هستید، به صفحه اسناد رضا شاه مراجعه کنید و این اسناد را مشاهده و دانلود کنید. همچنین، برای آشنایی با سخنان رضا شاه در جلسات رسمی و دیدارهای مهم، مقاله سخنان رضا شاه را بخوانید. این منابع به شما کمک می‌کنند تا درک دقیق‌تری از شخصیت و سیاست‌های او داشته باشید.
تاریخ تولد رضا شاه پهلوی
تاریخ تولد رضا شاه پهلوی ۲۴ اسفند سال ۱۲۵۶ شمسی در آلاشت استان مازندران و تاریخ درگذشت 4 مرداد سال 1323 ژوهانسبورگ، آفریقای جنوبی است. وی بنیانگذار سلسله پهلوی بود که از سال 1304 تا سال 1320 سلطنت کرد.
وی در خانواده‌ای با پدری به نام عباسعلی، سرهنگ فوج سوادکوه، و مادری به نام زهرا (نوش‌آفرین) از مهاجرین قفقاز به دنیا آمد. همزمان با تولد او، عباسعلی در مأموریتی در تهران درگذشت. این اتفاق، همراه با ناسازگاری خانواده همسرش که تولد رضا را بدیُمن می‌دانستند، نوش‌آفرین را وادار کرد همراه فرزندش از آلاشت به تهران مهاجرت کند.
در مسیر، به دلیل سرمای شدید در منطقه سرگدوک فیروزکوه، نوش‌آفرین تصور کرد فرزندش فوت کرده و او را به کاروانسرادار محل سپرد تا بعد از فروکش کردن برف دفن شود. اما نوزاد با تلاش دیگران نجات یافت و به مادرش بازگردانده شد. سرانجام رضا پهلوی و مادرش در محله سنگلج تهران ساکن شدند، جایی که رضا در فقر و سختی بزرگ شد و وارد قوای قزاق شد.
دوران پیش از سلطنت رضا شاه پهلوی
مادر رضا شاه پس از مرگ پدرش، سرگرد عباسعلی خان، در اثر فقر او را به تهران برد. یکی از اقوامش در ارتش آن زمان یعنی نیرو بریگارد قزاق بود و او را نیز به عنوان سرباز به قزاقخانه برد و به نیروهای قزاق پیوست. وی سربازی جوان قد بلند و قدرتمند، از همان ابتدا توانست توجه مقامات مافوقش را به خود جلب کند.در اثر استعداد و لیاقتی که از خود نشان داد مراتب نظامی را توانست طی کرده و به درجه میرپنجی رسید . از این زمان به بعد بود که به رضا خان میرپنج معروف گشت.در جریان جنگ جهانی اول رضا خان میرپنج به عنوان یکی از فرماندهان قوای قزاق، ماموریت های مختلفی را در نقاط مختلف ایران، به ویژه در گیلان و همدان انجام داد.
یکی از آن جنگ ها به ویژه خاطره بسیار بدی را به جای گذاشت؛ جنگی که در شهر همدان میان قوای قزاق تحت فرماندهی او با قوای ژاندارم مستقر در آن شهر به فرماندهی ماژور محمدتقی خان پسیان در گرفت و نه تنها به شکست کامل قوای قزاق منتهی شد بلکه برخورد شخصی پسیان با رضا خان میر پنجه، در یاد او ماند. پایان جنگ جهانی اول، مانع از تداوم بحران سنگین و بسیار وحشتناک داخلی در ایران نشد.
باز هم نقاط مختلف ایران در آشوب و جنگ می سوختند. در آن میان افواج قزاق به صورت متمرکز در گیلان از یک سوی با قوای انقلابیون محلی و نیز همزمان با متجاوزین و انقلابیون بالشویکی که از طرف قفقاز و روسیه به گیلان هجوم اورده بودند، درگیر شد. در آن زمان قزوین، نقطه اتکاء و پایگاه اصلی قوای قزاق دولتی ایران برای عزیمت به گیلان بود و فرمانده ها و افواج قزاق دائما میان آن شهر و گیلان در حرکت بودند که رضا خان میرپنجه و فوج تحت فرماندهی اش از جمله آنان بود.
از سردار سپه دو مصاحبه تاریخی موجود می باشد، اولی در سال 1302 توسط علی دشتی مدیر روزنامه شفق سرخ انجام شده و دومی مصاحبه ای است که در سال 1304 توسط یک خبرنگار فرانسوی با وی شده است.هر دو مصاحبه در کتاب «مصاحبه با تاریخ سازان عصر قاجار و مشروطه» نوشته آقای مسعود کوهستانی نژاد منتشر شده است. در بخشی از مصاحبه دوم آمده است:
«من در تمام این مدت سخنان سردار سپه را به دقت گوش می دادم و به او نگاه می کردم. صدا و نگاه های ملایم با عظمت و وقاری که داشت قیافه مخصوصی به وی می داد. این مردی که در مقابلش امروز ایران از ترس می لرزد و درمقابل ارداه اش هیچ مانعی نمی بیند و در جلو فرمانروائیش هیچ مقاومتی نمی یابد، با آهنگ متواضعانه در حالی که چشمانش را به زمین دوخته، بدون کوچکترین ژست و حرکتی حرف می زند.
سردار سپه به حرف خود ادامه داد و گفت: در تمام ملل به واسطه تغییرات پی در پی دقایقی پیش آمده که چنین به نظر می رسید استقلالش را از دست داده است. اما این ملت به واسطه تمدن خیلی قدیمی و سنت و سابقه درخشانش دیر یا زود در دنیا موقعیت و محلی را که که مدت ها اشغال نموده بود، به دست خواهد آورد.»
پیشنهاد خرید اشتراک اسناد سند ایران
شما با خرید اشتراک در سند ایران، می‌توانید به اسناد بسیاری از جمله اسناد جدید از رضا شاه دسترسی داشته باشید.
تحرکات رضا شاه پهلوی در عرصه سیاست
کودتای سوم اسفند 1299
عواقب جنگ جهانی اول هر چند ایران در آن مداخله ای نداشت اما دامان ایران را هم گرفت و قحطی بزرگ و خشکسالی و هرج و مرج های داخلی بیماری و عدم اقتدار احمد شاه قاجار
همگی عواملی بود که باعث روی کار آمدن رضا خان در عرصه سیاست شد. دول غربی خصوصا انگلیس دریافته بود که با خوانین قاجار و نیروهای موجود که وابستگی ایلیاتی دارند امکان برقراری حکومتی مقتدر که بر آشوب های داخلی فائق شوند وجود ندارد بنابراین فرماندهی قوای قزاق از سوی ژنرال آیرون ساید انگلیسی به رضا خان میرپنج داده شد.وی توانست دو ماه بعد نیروهای قزاق را وارد تهران کند و با همراهی سید ضیاءالدین طباطبائی کودتای سوم اسفند سال 1299 را ترتیب داد و به عنوان وزیر جنگ منصوب و ملقب به سردار سپه شد.
(رضا شاه پهلوی) وزیر جنگ
سردار سپه توانست تمام عناصر نظامی ایران که متشکل از نیروهای قزاق، ژاندارمری دولتی و بریگارد مرکزی را تابع وزارت جنگ کند در واقع فرماندهی کل قوا را به دست گرفت هر چند فرماندهی کل این سه قوا بر طبق اصل پنجاهم متمم قانون اساسی مشروطه با شخص شاه بود اما سردار سپه وقتی به وزارت جنگ منصوب شده همه قوا زیر نظر مستقیم او قرار گرفت و نخستین مرحله شکل گیری قشون متحد الشکل به وجود آمد.
بنابراین بعد از اینکه ثبات و امنیت توسط سردار سپه با متحد کردن نیروها شکل گرفت مجلس شورای ملی نیز براساس یک ماده واحده ریاست عالیه کلیه قوای دفاعیه و تامینه ایران را با اختیارات تامه به سردار سپه محول کرد و در آن قانون تاکید نمود بدون تصویب مجلس این اختیار از وی سلب نخواهد شد.این نخستین بار در تاریخ ایران بود که مسئولیت فرماندهی کل قوا به شخصی جز پادشاه وقت واگذار می گردید.
اسناد مرتبط با شروع سلطنت رضا شاه پهلوی
(رضا شاه پهلوی ) رئیس الوزرا
همزمان سردار سپه از مقام وزارت جنگ به ریاست وزراء ارتقا یافته و به دلیل عرم حضور احمد شاه در ایران، سردار سپه به مقتدرترین فرد ایران تبدیل شد. برنامه دولت او برای رسیدن به هدف نهایی این بود که کنترل کاملی بر یک نیروی نظامی داشته باشد و این به پول نیاز دارد. او که می‌توانست مقداری مالیات بگیرد، ارتش را با درآمد ایجاد کرد و سپس از ارتش برای جمع‌آوری مالیات‌های بیشتر استفاده کرد تا اینکه در نهایت کنترل کل کشور را به دست آورد.
دوره ریاست وزرائی سردار سپه (رضا شاه بعدی) دو سال از 1302 تا آذر 1304 به طول انجامید. در آن مدت او در واقع قدرت واقعی را در اختیار داشت.احمد شاه با وجود بیماری تحت درمان طولانی در اروپا بود و از بازگشت به ایران خودداری کرد. اندکی بعد و در جریان جنبش جمهوری خواهی در ایران ( 1302- 1303) سردار سپه (رضا شاه) به فکر اعلام جمهوری افتاد اما هدف او نه برقرای جمهوری بلکه تغییر سلطنت بود. تا اینکه در 21 آذر سال 1304 پس از تغییر موادی از قانون و متمم قانون اساسی کشور، مجلس مؤسسان به موجب ماده واحده ای که به تصویب رسید، مفاد سه اصل 36، 37 و 38 متمم قانون اساسی (اصولی که مختص مقام سلطنت و جانشینان اوست) تغییر یافت و سلطنت مشروطه ایران از خاندان قاجار منتزع و به شخص رضا شاه پهلوی تفویض شد و در اعقاب ذکور وی نسلا بعد نسل مقرر گردید.
دوران سلطنت رضا شاه پهلوی
پس از تاجگذاری رضا شاه پهلوی در فروردین سال 1305 ، به یاری وزرای نیرومندی همچون محمد علی فروغی و تیمور تاش تغییرات گسترده ای در زمینه های مختلف از جمله ارتش، دادگستری، آموزش و پرورش …. انجام شد. از سوالات بسیار پر تکراری که این روزها می شود سوال از اقدامات رضا شاه برای نوسازی ایران است در ادامه ما این اقدامات را براساس سالها آموزش هایی که در درس های تاریخ شده است موردی و به شکل تیتر وار آورده ایم.
تاریخ اسطوره شکن است و مانند سایر علوم اسناد و مدارک جدید دیدگاه های اسطوره ای به اشخاص و افراد را خواهد شکست بنابراین بهترین روش مطالعه تاریخ و خصوصا رجالی و شخصیت هایی مانند رضا شاه مطالعه و پیگیری اسناد جدید در خصوص وی است. شما در سایت سند ایران علاوه بر بخشی مربوط به سخنان رضا شاه می توانید در قسمت انتهایی این نوشتار به اسناد دوره رضا شاه دسترسی داشته باشید و مطالعات و بررسی ها خود را غنا ببخشید.
اقدامات رضا شاه پهلوی برای نوسازی ایران
دوران سلطنت او با اصلاحات گسترده‌ای در زمینه‌های نظامی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی همراه بود که هدف اصلی آن نوسازی و تمرکز قدرت در کشور بود. اقدامات رضا شاه تأثیر عمیقی بر مسیر مدرن سازی ایران گذاشت و بنیان بسیاری از نهادهای دولتی و اجتماعی کنونی در دوران او شکل گرفت. اقدامات او را می‌توان در چند بخش اصلی بررسی کرد:
۱. اصلاحات نظامی و ایجاد ارتش مدرن
- تأسیس ارتش ملی و نوسازی ساختار نظامی-رضا شاه با تحکیم نیروهای نظامی پراکنده و ایجاد ارتشی واحد و منظم پایه قدرت متمرکز را در ایران بنا نهاد.
- خلع سلاح ایلات و عشایر برای تقویت اقتدار دولت مرکزی-قدرت ایلات را که عنصری نا آرام در کشور بودند شکست و آنها را خلع سلاح و تا حدی تخته قاپو شدند.
- ایجاد مدارس نظامی و اعزام دانشجویان به خارج برای آموزش نظامی
۲. اصلاحات اقتصادی و توسعه زیرساخت‌ها
- تأسیس راه‌آهن سراسری ایران (افتتاح در سال ۱۳۱۷)- راه‌آهن ایران ساخته و خطوط انشعابی را به سمت شهرهای اصلی آغاز گشت.(1309-1308)
- ایجاد صنایع جدید مانند کارخانه‌های نساجی، سیمان، قند و شکر-اصلاحات اقتصادی در زمینه های مانند کشاورزی، صنعتی به اجرا گذاشته شد.
- تقویت تجارت داخلی و کاهش وابستگی به واردات
- تأسیس بانک ملی ایران (۱۳۰۷) و ضرب اولین اسکناس ایرانی- کنترل امور مالی و ارتباطات کشور به طور کامل در دست دولت و حکومت قرار گرفت
۳. اصلاحات اداری و تمرکزگرایی
- حذف ساختارهای ملوک‌الطوایفی و تمرکز قدرت در دولت مرکزی
- تقسیمات کشوری و تأسیس استانداری‌ها و فرمانداری‌ها
- حذف نظام تیول‌داری و تقویت بوروکراسی دولتی
۴. اصلاحات اجتماعی و فرهنگی
- ممنوعیت استفاده از لباس‌های سنتی و اجبار به پوشیدن لباس متحدالشکل (۱۳۱۴)
- کشف حجاب اجباری زنان در سال ۱۳۱۴-حجاب ممنوع و از زنان خواست حجاب و از مردان خواست پوشش سنتی را کنار بگذارند
- تأسیس دانشگاه تهران (۱۳۱۳) و گسترش آموزش عالی
- اجباری شدن آموزش ابتدایی و گسترش مدارس مدرن-نظام نوین آموزشی که شامل مدارس ابتدایی ، دبیرستان و دانشگاه بود تحکیم و گسترش داده شد.
۵. اصلاحات قضایی و قانونی
- تدوین و اجرای قوانین جدید مانند قانون مدنی و قانون جزا-با الهام از الگوی غربی ها اصلاحات گسترده ای در سیستم قضایی ایجاد شد.
- تأسیس دادگستری نوین و حذف محاکم شرعی سنتی
- محدود کردن نفوذ روحانیت در مسائل قضایی
۶. سیاست خارجی و روابط بین‌المللی
- تلاش برای کاهش نفوذ بریتانیا و شوروی در ایران
- لغو امتیازات استعماری مانند امتیاز دارسی در حوزه نفت
- حفظ بی‌طرفی ایران در جنگ جهانی دوم، هرچند در نهایت کشور توسط متفقین اشغال شد.
مصاحبه با رضا شاه پهلوی
| از سردار سپه دو مصاحبه تاریخی موجود می باشد، اولی در سال 1302 توسط علی دشتی مدیر روزنامه شفق سرخ انجام شده و دومی مصاحبه ای است که در سال 1304 توسط یک خبرنگار فرانسوی با وی شده است.هر دو مصاحبه در کتاب «مصاحبه با تاریخ سازان عصر قاجار و مشروطه» نوشته آقای مسعود کوهستانی نژاد منتشر شده است. در بخشی از مصاحبه دوم آمده است: «من در تمام این مدت سخنان سردار سپه را به دقت گوش می دادم و به او نگاه می کردم. صدا و نگاه های ملایم با عظمت و وقاری که داشت قیافه مخصوصی به وی می داد. این مردی که در مقابلش امروز ایران از ترس می لرزد و درمقابل ارداه اش هیچ مانعی نمی بیند و در جلو فرمانروائیش هیچ مقاومتی نمی یابد، با آهنگ متواضعانه در حالی که چشمانش را به زمین دوخته، بدون کوچکترین ژست و حرکتی حرف می زند. سردار سپه به حرف خود ادامه داد و گفت: در تمام ملل به واسطه تغییرات پی در پی دقایقی پیش آمده که چنین به نظر می رسید استقلالش را از دست داده است. اما این ملت به واسطه تمدن خیلی قدیمی و سنت و سابقه درخشانش دیر یا زود در دنیا موقعیت و محلی را که که مدت ها اشغال نموده بود، به دست خواهد آورد.» |
سیاست خارجی رضا شاه پهلوی و استعفای او
سیاست خارجی رضا شاه پهلوی عمدتاً بر اساس رقابت با بریتانیا و بازی با اتحاد جماهیر شوروی شکل گرفت. زمانی که در سال 1319 این دو قدرت برای مقابله با آلمان‌ها همکاری کردند و برای تأمین مواد جنگی به ایران نیاز داشتند، در نهایت کشور در شهریور 1320 توسط آنها اشغال شد. در پی این تحولات، وی تصمیم به کناره‌گیری گرفت و استعفای رضا شاه اجازه داد تا محمدرضا پهلوی، پسر و وارثش، سیاستی متناسب با شرایط جدید اتخاذ کند و سلسله پهلوی را حفظ کند. رضا شاه ابتدا قصد داشت به کانادا برود، اما دولت بریتانیا او را ابتدا به موریس و سپس به ژوهانسبورگ فرستاد، جایی که در سال 1323 درگذشت.
| اسناد جدید از رضا شاه پهلوی در سند ایران به روز رسانی و بر تعدادشان افزوده می شود در تحقیقات خود می توانید به این اسناد جدید استناد کنید. اگر به دنبال مسائل دیگری در دوره رضا شاه هستید می توانید کلید واژه مورد نظر را جستجو کنید و یا از این لینک وارد شوید. |
دستاوردهای رضا شاه پهلوی
۱. توسعه زیرساخت‌ها: احداث راه‌آهن سراسری ایران در سال ۱۳۱۷، توسعه جاده‌ها، ساخت پل‌ها و ایجاد فرودگاه‌های داخلی، کشور را به شبکه حمل‌ونقل مدرن متصل کرد. این اقدامات موجب بهبود ارتباطات و تسهیل جابه‌جایی کالا و مردم شد. با این حال، مسیر راه‌آهن بیش از آنکه اقتصادی باشد، بر اساس ملاحظات نظامی طراحی شد و تأثیر محدودی بر توسعه تجارت داخلی گذاشت.
۲. تقویت دولت مرکزی: رضا شاه با حذف حکومت‌های ملوک‌الطوایفی و خلع سلاح عشایر، قدرت دولت مرکزی را افزایش داد. این اقدام موجب کاهش ناامنی شد و کنترل دولت بر سراسر کشور را تقویت کرد. اما تمرکز بیش از حد قدرت در دست شاه، سرکوب شدید مخالفان، و محدود کردن آزادی‌های سیاسی، کشور را به یک حکومت استبدادی تبدیل کرد و مانع از مشارکت سیاسی مردم شد.
۳. اصلاحات اقتصادی: تأسیس بانک ملی ایران، توسعه صنایع داخلی مانند نساجی، سیمان و قند، و تلاش برای کاهش وابستگی به واردات، زمینه رشد اقتصادی را فراهم کرد. با این حال، سیاست‌های اقتصادی دولت عمدتاً به نفع طبقه ثروتمند بود و بسیاری از اصلاحات بدون برنامه‌ریزی بلندمدت انجام شد. همچنین، کنترل شدید دولت بر اقتصاد، رشد بخش خصوصی را محدود کرد و در برخی موارد، فشار اقتصادی بر طبقات پایین جامعه افزایش یافت.
۴. مدرن‌سازی نظام آموزشی و فرهنگی: تأسیس دانشگاه تهران در سال ۱۳۱۳ و گسترش مدارس مدرن، سطح سواد عمومی را بالا برد و کشور را به سمت آموزش نوین سوق داد. اما سیاست‌های فرهنگی مانند تغییر اجباری لباس سنتی و کشف حجاب، به جای ایجاد تغییر تدریجی، با اجبار و سرکوب همراه بود و موجب نارضایتی عمومی، به‌ویژه در میان اقشار مذهبی شد.
۵. نوسازی ارتش: ایجاد ارتش مدرن و تأسیس صنایع نظامی داخلی، قدرت دفاعی کشور را افزایش داد و نقش ایران را در منطقه تقویت کرد. اما هزینه‌های سنگین نظامی فشار زیادی بر بودجه کشور وارد کرد و ارتش بیش از آنکه برای دفاع ملی تقویت شود، به ابزاری برای سرکوب داخلی تبدیل شد. همچنین، با وجود سرمایه‌گذاری‌های گسترده، ارتش در برابر حمله متفقین در سال ۱۳۲۰ نتوانست مقاومت موثری داشته باشد.
۶. سیاست خارجی و استقلال ملی: لغو امتیازات استعماری و کاهش نفوذ بریتانیا و شوروی در ایران، استقلال سیاسی کشور را تقویت کرد. اما سیاست انزواطلبانه رضا شاه و عدم ایجاد ائتلاف‌های راهبردی باعث شد که ایران در برابر فشارهای خارجی آسیب‌پذیر باشد. این سیاست در نهایت منجر به اشغال ایران در سال ۱۳۲۰ و سقوط رضا شاه شد.
سخن پایانی
رضا شاه پهلوی یک چهره جنجالی در تاریخ ایران است. حامیان وی به دلیل برخی اقدامات و دستاوردهایی که داشته است در نوسازی و تقویت ایران وی را ستایش می‌کنند.اما مخالفان رضا شاه او را به استبداد، سرکوب مخالفان و نقض حقوق بشر متهم می کنند. باید گفت با وجود اختلافات بین حامیان و مخالفان رضا شاه وی یکی از شخصیت هایی از تاریخ معاصر ایران است که نقشی متحول کننده را بر عهده داشته است و یک پژوهشگر تاریخ فارغ از قضاوت هایی که در مورد رضا شاه پهلوی می شود باید بتواند براساس اسناد و مدارک جدید تحلیل های جدیدی را ارائه دهد. این تحلیل ها هم جز با مطالعه اسناد و مدارک جدید به دست نمی آید و گرنه می شود تکرار مکررات…
یک دیدگاه برای “زندگینامه رضا شاه پهلوی | اسناد جدید”
سلام. ممنون بابت اسنادی عالی که در سایت سند ایران گذاشته میشه. یه سوال داشتم آیا رضا شاه بی سواد بود؟ چون عده ای معتقدند وی بی سواد بود ولی عده ای هم می گویند او آدمی بود که به چند زبان تسلط داشت.