از قرن‌ها پیش روابط ایران و روسیه آغاز شده و تأثیرات فراوانی بر سیاست، اقتصاد و فرهنگ دو کشور داشته است. در طول تاریخ این روابط فراز و نشیب‌های زیادی را تجربه کرده و همواره نقش مهمی در تحولات منطقه‌ای و بین‌المللی ایفا کرده است. در این نوشتار ما سعی داریم یک معرفی اجمالی بر پیشینه روابط ایران و روسیه و سپس شوروی داشته باشیم و در ادامه نیز اسناد مرتبط با موضوع بحث را معرفی می کنیم. امیدواریم این مجموعه اسنادِ موجود و اسناد دیگری که در آینده در ارتباط با این موضوعات در سایت قرار خواهند گرفت، به پژوهش‌های عمیق‌تر پژوهشگران تاریخ معاصر ایران منجر شود.
روابط ایران و روسیه در دوران قاجار
دوران قاجار یکی از مهم‌ترین دوره‌های تاریخی در روابط ایران و روسیه محسوب می‌شود. جنگ‌های ایران و روس در این دوره موجب تحولات بزرگی در ساختار سیاسی و جغرافیایی ایران شد. این جنگ‌ها نه‌تنها تأثیرات عمیقی بر سیاست داخلی و خارجی ایران داشتند، بلکه منجر به تغییرات گسترده جغرافیایی و سرزمینی نیز شدند. روابط ایران و روسیه در دوره قاجار به‌شدت تحت تأثیر جنگ‌های ایران و روسیه قرار گرفت. در این دوران، ایران تحت حکومت قاجار با روسیه تزاری وارد دو جنگ بزرگ شد که به نام‌های جنگ‌های اول و دوم ایران و روسیه شناخته می‌شوند یکی از مهم‌ترین اتفاقات این دوران، انعقاد معاهدات گلستان و ترکمنچای بود که بخش‌های وسیعی از سرزمین‌های شمالی ایران را به روسیه واگذار کرد.
جنگ‌های ایران و روسیه و دخالت‌های روسیه در امور داخلی ایران تأثیرات عمیقی بر روابط دو کشور برجای گذاشت. این جنگ‌ها نه‌تنها باعث از دست رفتن بخش‌های وسیعی از اراضی ایران شد، بلکه زمینه را برای نفوذ بیشتر روسیه در سیاست داخلی و خارجی ایران فراهم کرد. در طول قرن 19 و 20، روسیه همواره به عنوان یکی از بازیگران اصلی در تحولات ایران حضور داشت و نقش مؤثری در تعیین مسیر سیاسی ایران کشور ایفا کرد. مسائل و نقش روسیه در آسیای مرکزی آن‌قدر مهم بود که برای آگاهی ناصرالدین شاه از این اوضاع، رساله‌ای توسط اعتمادالسلطنه و حاشیه نویسی محمدحسین فروغی تألیف شد. هدف از تالیف این رساله، جهت اطلاع‌رسانی به ناصرالدین شاه درباره فعالیت‌های روسیه در آسیای میانه و رقابت آن با انگلیس بود.
برای دسترسی به اسناد روابط ایران و روسیه، ابتدا باید در سایت سند ایران عضو شده و اشتراک ماهانه تهیه کنید.
اسناد مرتبط با روابط ایران روسیه در دوره قاجار
نقش روسیه در امور داخلی ایران
روسیه علاوه بر جنگ‌های مستقیم با ایران، در بسیاری از تحولات سیاسی ایران نیز دخالت داشته است. در دوران قاجار و پهلوی، روسیه به‌طور مکرر در منازعات داخلی ایران دخالت کرد و از جناح‌های مختلفی حمایت کرد تا منافع خود را در ایران حفظ کند. نمونه بارز این دخالت‌ها، حمایت از ولیعهدی عباس میرزا تا حمایت از محمد علی شاه در جریان انقلاب مشروطه ایران بود.
پادکست و فایل صورتی رایگان انقلاب مشروطه
اسناد مرتبط روابط ایران روسیه در دوره مشروطیت
قرارداد 1907 و روابط ایران و روسیه
قرارداد 1907 میان روسیه تزاری و بریتانیا به امضا رسید و ایران به سه منطقه نفوذ تقسیم شد: منطقه شمالی تحت نفوذ روسیه، منطقه جنوبی تحت نفوذ بریتانیا، و منطقه مرکزی به عنوان منطقه بی‌طرف در این قرارد تعیین شد. این قرارداد به‌منظور حفظ منافع استعماری این دو قدرت طراحی شد و باعث گسترش نفوذ روسیه در شمال ایران گردید. مردم و نخبگان ایرانی از این تقسیم‌بندی ناراضی بودند و آن را تضعیف حاکمیت ملی می‌دانستند، که به افزایش احساسات ضد استعماری و ضد روسی دامن زد. انعکاس این محالفت ها را به خوبی می توان در مطبوعات آن دوره مشاهده کرد.
جنگ جهانی اول و روابط ایران و روسیه
در جریان جنگ جهانی اول، ایران با وجود اعلام بی‌طرفی، شاهد حضور و دخالت نیروهای روسیه تزاری به فرماندهی ژنرال «باراتف» بود. روس‌ها از بندر انزلی تا اصفهان را تحت تسلط خود قرار دادند و حتی تا دروازه‌های تهران پیشروی کردند. این حرکت موجب تعطیلی مجلس و مهاجرت برخی از نمایندگان شد. احمد شاه قصد انتقال پایتخت به اصفهان داشت، اما با مخالفت سفرای روس و انگلیس مواجه شد. روس‌ها سپس به قزوین عقب‌نشینی کردند، اما همچنان مناطقی چون آذربایجان، گیلان و بخش‌های وسیعی از استان‌های مرکزی و اصفهان را اشغال کرده بودند.
در طول جنگ، روسیه و انگلستان با انعقاد پیمان 1915، ایران را به مناطق نفوذ خود تقسیم کردند. این قرارداد، که پس از اعلام بی‌طرفی ایران امضا شد، نفوذ دو کشور را در ایران گسترش داد و هزینه نیروهایشان را بر دولت ایران تحمیل کرد. ورود نظامیان روسیه به شهرهای مختلف، از جمله تبریز، همدان و اصفهان، نتیجه این توافقنامه بود.
پس از انقلاب اول روسیه و استعفای تزار در اسفند 1295، وثوق‌الدوله هیئتی به ریاست سید‌ضیاءالدین طباطبایی به روسیه فرستاد تا روابط با حکومت جدید را بررسی کند. با وقوع انقلاب دوم روسیه و روی کار آمدن بلشویک‌ها، روابط ایران و روسیه وارد مرحله جدیدی شد. با فشار آلمان‌ها و کمیته ایران آزاد در برلین، روسیه ملزم به تخلیه نیروهایش از ایران شد.
اسناد مرتبط با روابط ایران و روسیه در جنگ جهانی اول
جنگ جهانی دوم و نفوذ شوروی در ایران
در جریان جنگ جهانی دوم، ایران به دلیل موقعیت استراتژیک خود مورد توجه شوروی و متفقین قرار گرفت. در این دوره، نیروهای شوروی به همراه انگلیسی‌ها به بهانه تضمین مسیرهای تأمین لجستیکی از شمال به ایران حمله کردند و ایران را اشغال کردند. پس از پایان جنگ، شوروی به‌دنبال افزایش نفوذ خود در ایران بود و حتی از جدایی‌طلبی در مناطق شمالی ایران، از جمله آذربایجان و کردستان، حمایت کرد. این نفوذ باعث بروز بحران‌های سیاسی در ایران شد که در نهایت با فشار بین‌المللی و تصمیمات داخلی، نیروهای شوروی در زمان نخست وزیری قوام السلطنه از ایران خارج شدند.
اسناد روابط ایران و روسیه در دوره پهلوی
استفاده از اسناد سایت سند ایران برای پژوهش روابط ایران و روسیه
برای مطالعه و پژوهش دقیق در مورد نقش روسیه در تحولات داخلی ایران و روابط دو جانبه با ایران، دسترسی به اسناد و مدارک تاریخی ضروری است. این اسناد به پژوهشگران کمک می‌کنند تا جزئیات دقیق‌تری از روابط پیچیده ایران و روسیه به‌دست آورند. سایت سند ایران یک منبع معتبر و ارزشمند است که اسناد تاریخی مرتبط با روابط خارجی ایران، از جمله روابط با روسیه، را در اختیار پژوهشگران قرار می‌دهد. برای انجام پژوهش‌های دقیق و مستند در زمینه روابط ایران و روسیه، مراجعه به سایت سند ایران یک راهکار بسیار مؤثر است.
سایت سند ایران مجموعه‌ای غنی از اسناد تاریخی را در اختیار پژوهشگران قرار می‌دهد که می‌تواند منجر به درک عمیق‌تر و تحلیل بهتر روابط دو کشور شود. علاوه بر روابط سیاسی، روابط غیرسیاسی نیز میان ایران و روسیه وجود داشته است که شامل روابط تجاری و مهاجرت اتباع روسیه به ایران می‌شود. این جنبه‌ها نشان می‌دهد که برای درک کامل و جامع روابط دو کشور، باید به تعاملات اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی نیز توجه ویژه‌ای شود.