عصر قاجار، یکی از دوره‌های مهم تاریخ ایران به شمار می‌رود که تغییرات اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی فراوانی را به همراه داشت. در این میان، نقش و وضعیت زنان، به عنوان قشری از جامعه، موضوعی قابل توجه است. موضوعی که نه تنها نوری بر تحولات تاریخی می‌افکند، بلکه نگاه عمیق‌تری به ابعاد اجتماعی این دوره فراهم می‌آورد. هدف ما هم در سایت سند ایران ارائه اسناد زنان برای انجام پژوهش های جدید در حوزه تاریخ اجتماعی زنان در عصر قاجار و دوره معاصر است.
در این مقاله، قصد داریم با استفاده از منابع تاریخی و پژوهش‌های معتبر، به تصویری واضح از وضعیت زنان در این دوره بپردازیم. نمونه ای از اسناد در هر بخش را وارد می کنیم.
نقش اجتماعی زنان در عصر قاجار
مباحثی که در مقالات و متون در خصوص تاریخ اجتماعی زنان در عصر قاجار گفته می شود که با عصر حاضر ایران چندان تفاوتی ندارد. اما مسئله ای که یک پژوهش تاریخی را با ارزش و اعتبار می کند این است که مطالب ملموس و واقعی در دسترس داشته باشیم که بتوانیم براساس آنها نظر بدهیم و تحلیل کنیم. در ادامه، به‌طور خلاصه به نکات کلی درباره نقش زنان در حوزه‌های مختلف اجتماعی و تاریخی در عصر قاجار پرداخته می شود.
نظام خانواده‌گی و نقش زنان
در عصر قاجار، نظام خانواده‌گی معمولاً بر محوریت مرد استوار بود. زنان عمدتاً به عنوان مدیران خانواده و مربیان فرزندان نقش ایفا می‌کردند. نقش اجتماعی آنها عمدتاً محدود به محیط خانه و تلاش برای تأمین آرامش خانواده بود. ازدواج، محور اصلی زندگی زنان بود و از آنها انتظار می‌رفت وظایف خانوادگی خود را به بهترین شکل انجام دهند.
حضور زنان در اجتماع از زبان سفرنامه نویسان عصر قاجار
سفرنامه‌نویسان خارجی که از ایران دیدن کرده‌اند، بارها به این موضوع اشاره کرده‌اند. آنان نقل می‌کنند که به ندرت توانسته‌اند زنی را مشاهده کنند و حتی در صورت دیدن زنانی را می دیدند که با چادر کاملاً پوشیده بودند و چهره‌شان قابل رویت نبود.
کنت دوگوبینو، خاورشناس مشهور فرانسوی، در خاطرات خود اذعان می‌کند که طی سال‌ها زندگی در ایران، هرگز چهره یک زن ایرانی را ندیده است. یکی دیگر از اروپاییان نیز در سفرنامه خود می‌نویسد: «در طول اقامتم در ایران، زنی ندیدم. تنها گاهی در کوچه و بازار، اجسامی متحرک را می‌دیدم که در پارچه‌ای سیاه پیچیده شده بودند و می‌گفتند این‌ها زنان ایرانی هستند.» پولاک، پزشک ناصر الدین شاه، نیز تأکید می‌کند که حتی صدای زنان نباید شنیده می‌شد.
حقوق و مسئولیت‌های زنان
حقوق زنان در این دوره عمدتاً تحت تأثیر آموزه‌های مذهبی و فرهنگی قرار داشت. زنان به حقوق املاک، ارث و مهریه دسترسی داشتند، اما نقش و شرایط اجتماعی آنها به شدت محدود بود. بسیاری از تصمیمات مهم زندگی، از جمله ازدواج و انتخاب‌های روزمره، توسط خانواده یا مردان گرفته می‌شد.
تحصیل و آموزش زنان در عصر قاجار
در مباحث مربوط به تاریخ اجتماعی زنان در عصر قاجار، تحصیل و آموزش زنان در عصر قاجار با چالش‌های فراوانی همراه بود، چرا که جامعه سنتی و نگاه‌های محدودکننده نسبت به نقش زنان، مانعی جدی در مسیر پیشرفت آموزشی آنان محسوب می‌شد. با این حال، تلاش‌های برخی از روشنفکران و جنبش‌های اجتماعی در آن دوره، زمینه‌ساز شکل‌گیری مدارس دخترانه و ارتقای آگاهی عمومی در این زمینه شد.
نقش مکاتب سنتی
در اوایل عصر قاجار، آموزش زنان بسیار محدود و عمدتاً متوجه تعالیم دینی و خواندن و نوشتن متون مذهبی بود. مکاتب سنتی نقش مهمی در انتقال این آموزش‌ها ایفا می‌کردند و تعداد معدودی از زنان از این فرصت بهره‌مند می‌شدند. مورادی که گفته شد برای زنان طبقه اشرافی و شاهزاده خانم های قاجار صدق نمی کرد چرا که افرادی مانند تاج السلطنه دختر ناصر الدین شاه از جمله زنان آگاه و باسواد زمان خود بود که کتاب های خاطرات وی و شاهزاده خانم های دیگر یکی از منابع مهم در خصوص بیان وضعیت و تاریخ اجتماعی زنان در عصر قاجار به شمار می آید.در هر دو کتاب خاطرات تاج السلطنه وی درباره وضعیت اجتماعی زنان و معضلات و دغدغه های آنان بحث می کند.
ظهور مدارس مخصوص دختران
در اواخر عصر قاجار و با ورود افکار جدید و یا تشکیل انجمن هایی مانند انجمن معارف تلاش‌هایی برای تأسیس مدارس دخترانه صورت گرفت. اولین مدارس خصوصی و عمومی دخترانه، زنان را با علوم جدید و مهارت‌های عملی آشنا کردند. این مدارس آغازگر تغییری مهم در نقش آموزشی زنان بودند.در این خصوص می توانید به سند زیر استناد کنید.
زنان و اقتصاد
نقش در تولید و کار خانگی
زنان در تولیدات خانگی، مانند قالی‌بافی، گلدوزی و صنایع دستی، نقشی اساسی ایفا می‌کردند. این فعالیت‌ها علاوه بر تأمین نیازهای خانواده، منبع درآمدی مهم نیز به شمار می‌رفتند. اما نظر غالب این است که اشتغال درآمدزا برای زنان عصر قاجار به مانند آنچه که برای مردان بود وجود نداشت و راهی برای آن متصور نمی شد بنابر همین اقتضائات بود که در اواخر دوره قاجار دختر کم سن و سال مجبور می شود با لباس مبدل پسرانه در یک نانوایی مشغول به کار باشد. در ادامه به این سند اشاره شده است.
فعالیت‌های اقتصادی زنان در بازار
هرچند حضور زنان در بازار محدود بود، اما برخی از زنان به تجارت، فروش محصولات دستی یا مدیریت املاک خانوادگی می‌پرداختند. زنان طبقات پایین بیشتر در کارهای خدماتی و کارگری فعالیت داشتند.
تحولات فرهنگی و سیاسی
نقش زنان در جنبش‌های اجتماعی
با آغاز جنبش‌های اجتماعی و سیاسی، به ویژه در دوره انقلاب مشروطه، زنان نقش فعالی در حمایت از اصلاحات و تغییرات ایفا کردند. آنها با تشکیل انجمن‌های زنان و شرکت در تظاهرات، خواسته‌های خود را مطرح کردند.
تأثیر فرهنگ غربی بر جایگاه زنان
ورود فرهنگ و اندیشه‌های غربی در اواخر قاجار، باعث تغییر در نگرش به زنان شد. آموزش، لباس زنان در دوره قاجار و سبک زندگی شان تحت تأثیر این فرهنگ جدید قرار گرفت و اصلاحات اجتماعی آغاز شد. آنها را با مفاهیم مدرن آشنا کرد. برای اطلاع بیشتر می توانید به مقاله فمینیسم ایرانی از منظر تاج السلطنه مراجعه نمایید.
نتیجه‌گیری
عصر قاجار را می‌توان دوره‌ای مهم در تاریخ اجتماعی زنان ایران دانست. در این دوره، با وجود محدودیت‌های شدید اجتماعی و فرهنگی، زنان فرصت چندانی برای ایفای نقش‌های مؤثر در حوزه‌های اقتصاد، اجتماع و سیاست خارج از چارچوب خانواده نداشتند. با این حال، تحولات و جنبش‌های سیاسی این دوران، زمینه‌ساز تغییرات اساسی‌تری در وضعیت زنان ایران در دوره‌های بعدی شد و پایه‌های جنبش‌های اجتماعی و حقوقی آنان را بنیان نهاد.
در این عرصه بی شک زنان بی شماری بودند که بر وضعیت و تاریخ اجتماعی زنان در عصر قاجار اثر گذار بودند اما متاسفانه در کتاب ها و مقالاتی که در این موضوع کار می شود نهایت نام یک یا دو سه زن بیشتر به چشم نمی خورد. بنابراین این خلا آموزش و پژوهش در این خصوص تنها در سایه پژوهش های بیشتر و کاوش در بین اسناد جدید امکانپذیر خواهد بود.
پرسش‌های متداول تاریخ اجتماعی زنان در عصر قاجار
1. آیا زنان در عصر قاجار به آموزش دسترسی داشتند؟
بله، اما آموزش زنان عمدتاً محدود به تعالیم مذهبی و مکاتب سنتی بود. در اواخر دوره قاجار، مدارس دخترانه تأسیس شد که امکان آموزش گسترده‌تری را فراهم می‌کرد.
2. چه عواملی بر تغییر وضعیت زنان در این دوره تأثیر داشت؟
ورود فرهنگ غربی، اصلاحات اجتماعی و سیاسی و افزایش آگاهی عمومی از جمله عوامل تأثیرگذار بودند.
3. نقش زنان در جنبش مشروطه چه بود؟
زنان در این جنبش با تشکیل انجمن‌ها و شرکت در تظاهرات، نقش فعالی در حمایت از اصلاحات ایفا کردند.
4. آیا زنان در اقتصاد عصر قاجار نقشی داشتند؟
بله، زنان با فعالیت در تولیدات خانگی، تجارت و حتی کارهای خدماتی، نقشی مؤثر در اقتصاد داشتند.
برای اطلاعات بیشتر می‌توانید نگاهی به یک نمونه گزارش از وضعیت اشتغال زنان در اقتصاد عصر قاجار داشته باشید.
گزارش دستگیری و توقیف دختر نانوا در سال 1298
گزارشهای اندکی از فعالیت‌های اجتماعی زنان و دختران در متون قدیمی وجود دارد. در بسیاری از موارد فعالیت‌ها مذکور آن گاه که به دلیلی همسان همخوان با باورها و آداب و سنتهای موجود در اجتماع نبود، مشکلات و معضلاتی را برای زنان و دختران به وجود می آورد. گزارش کوتاه زیر از گرفتاری دختری که در دکان نانوائی کار می کرد، حکایت می کند و نمونه ای از فعالیت‌های مذکور به شمار می آید:
| دختر با لباس مردانه « دختری به سن پانزده سال لباس مردانه پوشیده و از پنج ماه قبل در یک دکان خبازی شاگرد شده و اخیرا به واسطه نزاعی که با دیگری می‌کند، این قضیه کشف و به اداره مدعی العمومی [دادسرا] جلب شده. [او] در استنطاق [بازجوئی] خود اظهار می دارد که چون پریشان بودم و نخواستم تکدی نموده و در ضمن ناموس خود را هم حفظ کرده باشم، به این کار اقدام نمودم. دختر فعلا در عدلیه توقیف می باشد.» |
برای دسترسی به اصل سند بالا و اسنادی که در ادامه می آید حتما باید حق اشتراک تهیه نمایید.
اسناد تاریخ اجتماعی زنان در عصر قاجار