یکی از مهمترین و تاثیر گذارترین تحولات سیاسی در تاریخ معاصر ایران انقلاب مشروطه ایران است که در 14 مرداد روز مشروطیت و صدور فرمان مشروطه در سال 1285 به پیروزی رسیده است.هدف از انقلاب مشروطیت ایران کم کردن اختیارات شاه و دادن حق آن به مردم بود. در پی انقلاب مشروطه هویت ایرانی و مفهوم وطن گسترش پیدا کرد که در آثار بر جای مانده از آن با عنوان ادبیات وطنیه تبلور یافته است.
فارغ از مباحث جامعه شناختی، عوامل زیادی در به وجود آمدن انقلاب مشروطه و پیروزی آن نقش داشتند ما در این نوشتار سعی می کنیم ابتدا یک معرفی از انقلاب مشروطیت ارائه نماییم و سپس به سوالاتی که در این مورد مطرح می شود پاسخ خواهیم داد. اگر علاقمند به پژوهش و بررسی های جدید هم باشید می توانید به اسنادی که از انقلاب مشروطیت در سند ایران موجود است مراجعه نمایید و در تحقیقات و بررسی های خود به آنها استناد نمایید.
مشروطیت یعنی چه
مفهوم مشروطیت یعنی هویت بخشیدن به فرد و هر یک از افراد اجتماع در زندگانی سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و … و ایجاد جامعه که در آن عدالت باشد بود. از جمله مهمترین ابزار رسیدن به اهداف مذکور، ایجاد یک دولت و حکومت قانونی به منظور محدود کردن قدرت شاه قاجار از طریق ایجاد مجلس شورای ملی و تدوین قانون اساسی بود. برای به ثمر نشستن انقلاب مشروطه از سالها قبل زمینه های فرهنگی اجتماعی و سیاسی آن فراهم شده بود. سرانجام در سال 1285 شمسی منجر به صدور فرمان مشروطه توسط مظفرالدین شاه قاجار شد. انقلاب مشروطیت یک اقدام جسورانه از سوی نخبگان سیاسی فرهنگی و مردم بود که دستاوردهای سیاسی فرهنگی و اجتماعی بسیار زیادی داشت. عدالت اجتماعی و برخورداری از حقوق شهروندی از مولفه های اساسی انقلاب مشروطه بود.
حکومت مشروطه یعنی چه
حکومت و دولت مشروطه، دولت و حکومتی است که روابط و جایگاه مراکز قدرت در آن توسط مبانی قانون اساسی و نیز دیگر قوانین میان و مقررات مشخص شده باشد و روابط متقابل میان دولت و حکومت با مردم توسط قانون مشخص شده و از همه مهمتر اینکه قانون اساسی حقوق و آزادی‌های همه مردم را تضمین می‌کند. حکومت مشروطه در ایران با انقلاب مشروطه سال ۱۲۸۵ هجری شمسی با صدور فرمان مشروطیت در دوره مظفرالدین شاه قاجار آغاز شد. در واقع به دنبال نارضایتی های گسترده از حکومت استبدادی قاجار برای گرفتن آزادی و حقوق بیشتر شکل گرفت. البته جرقه انقلاب مشروطه ایران از سالها قبل در بین روشنفکران و علما و نخبگان سیاسی شکل گرفته بود و این گروه از جامعه، نقش بزرگی در آگاهی احاد جامعه داشتند.
به گفته مورخان از جمله مسعود کوهستانی نژاد روزنامه ها و هفته نامه هایی که مقارن با مشروطیت در ایران منتشر می شدند، نیز نقش بسیار مهم و اساسی در افزایش اشتیاق مردم بر یک تحول اساسی و انقلاب مشروطه داشتند. نخبگان برای آگاهی رسانی عموم جامعه اقدام به راه اندازی قرائتخانه مطبوعات در اقصا نقاط ایران و تهران کرده بودند تا از این طریق روزنامه ها و مطبوعات برای کسانی که سواد خواندن نداشتند توسط افراد باسواد خوانده شود.
ویژگی‌های حکومت مشروطه
حکومت مشروطه دارای چهار ویژگی اساسی است و می توان گفت بدون حتی یکی از این چهار ویژگی حکومت مشروطه مشروعیت لازم را نخواهد داشت هر چند در بین سیاسیون و بعضی از علما مانند شیخ فضل الله نوری در دوره مشروطه این اتفاق نظر به وجود آمده بود که مشروطه مشروعه نیست دلیل شان هم این بود که مبانی و اصول مشروطیت با اصول دینی و اسلامی مطابقت ندارد. اما در ادامه به ویژگی های حکومت مشروطه می پردازیم.
تاسیس مجلس شورای ملی: در حکومت مشروطه، یک یا دو مجلس (مجلس شورای ملی و مجلس سنا) وجود دارند که نمایندگان مردم در آنها حضور دارند و قوانین را تصویب می‌کنند. درواقع انقلاب مشروطه سرآغاز دموکراسی پارلمانی در ایران بود.
قانون اساسی:انقلاب مشروطه منجر به تدوین و تصویب اولین قانون اساسی ایران در سال 1285 شمسی به نام «قانون اساسی مشروطه» شد. هدف آن محدود کردن اختیارات سلطنت و ایجاد چارچوب قانونی برای حکومت بود و قانون اساسی به عنوان سند اصلی حکومت مشروطه، حقوق و آزادی‌های شهروندان و همچنین حدود و وظایف دولت را تعیین می‌کند. قانون اساسی مفهوم حاکمیت قانون را که به دنبال تضمین حقوق همه شهروندان، از جمله شاه، تابع معیارهای قانونی یکسان را مشخص کرد.
تفکیک قوا: با انقلاب مشروطه ایران، قوا به سه بخش مجریه، مقننه و قضاییه تقسیم شدند و هر کدام وظایف و اختیارات خاص خود را دارند.
حقوق مدنی و شهروندی: بعد از انقلاب مشروطه، حقوق و آزادی‌های اساسی و مدنی شهروندان مانند آزادی بیان، آزادی مطبوعات آزادی تجمع و حق رای و مشارکت سیاسی مردم مانند احزاب و انجمن های سیاسی در قانون اساسی تضمین داده شده بود.
نوسازی سیستم قضایی : با انقلاب مشروطه در ایران تلاش هایی برای اصلاح و نوسازی سیستم قضایی به منظور کارآمدتر و عادلانه تر شدن آن صورت گرفت.
اصلاحات آموزشی: انقلاب مشروطه از لحاظ فرهنگی و آمورشی موجب تاسیس مدارس و موسسات آموزشی جدید جهت ترویج آموزش های مدرن شد.
اصلاحات اقتصادی: بعد از انقلاب مشروطه تلاشهایی برای بهبود وضعیت اقتصادی ایران انجام گرفت. بهبود وضعیت زی ساخت ها، مانند جاده ها و خطوط تلگراف و توسعه صنایع جدید را فراهم کرد.
تقویت هویت و ایجاد وحدت ملی: پیروزی انقلاب مشروطه در ایران حس هویت ملی و وحدت تقویت کرد و گروه های مختلفی سسایس و فرهنگی و اجتماعی را با اهداف مشترک گرد هم آورد البته تا قبل از انقلاب مشروطه به شکل انجمن های مخفی فعالیت می کردند.
مشروطیت در ایران
انقلاب مشروطه یکی از مهمترین وقایع تاریخی ایران است که تأثیر عمیقی بر ساختار سیاسی و اجتماعی کشور گذاشت. هر چند برخی از نیروهای محافظه‌کار و طرفداران نظام استبدادی با مشروطه مخالفت کردند و تلاش کردند تا آن را تضعیف کنند اما این جنبش به راه خود ادامه داد. با وجود اینکه قدرت‌های خارجی مانند روسیه و بریتانیا نیز در امور داخلی ایران دخالت می کردند و به ناآرامی‌ها دامن زدند به هر حال انقلاب مشروطه و استقرار حکومت مشروطه چیزی نبود که کشورهای مانند روسیه و بریتانیا به دنبال آن بوده یا موافق آن باشند. در این بخش به زمینه ها و عواملی که به استقرار مشروطیت در ایران منجر شد را بررسی می نماییم.
نارضایتی از حکومت قاجار
یکی از مهمترین دلایل زمینه های وقوع انقلاب مشروطه در ایران، فساد و ناکارآمدی در دستگاه‌های دولتی، فشارهای اقتصادی بر مردم و عدم وجود حقوق و آزادی‌های مدنی بودند. دلیل این آگاهی مردم هم چیزی نبود جز اینکه با ورود صنعت چاپ و رواج مکتب ترجمه، منجر به آشنایی ایرانیان با اندیشه‌های جدید و تحولات سیاسی در دیگر کشورها، به ویژه انقلاب‌های فرانسه و روسیه شده بود.
آغاز انقلاب مشروطه
وقایع زیادی در ابتدای انقلاب مشروطه اتفاق افتاد که هر کدام می تواند دلیلی بر زدن جرقه نهضت‌های مردمی، اعتراضات و تظاهرات مردمی در شهرهای مختلف کشور، به ویژه در تهران و تبریز باشد اما نکته ای که لازم به توضیح این است که بسیاری از علما و روشنفکران به حمایت از مشروطه پرداختند و نقش مهمی در هدایت مردم داشتند. و برخی هم به عنوان رهبران مشروطه از سوی مردم انتخاب شدند.
پیشنهاد خرید اشتراک اسناد سند ایران
شما با خرید اشتراک در سند ایران، می‌توانید به اسناد بسیاری از جمله اسناد جدید از انقلاب مشروطه دسترسی داشته باشید.
دستاوردهای انقلاب مشروطه در ایران
تشکیل مجلس شورای ملی: در سال ۱۲۸۵ هجری شمسی، اولین مجلس شورای ملی ایران تشکیل شد و قانون اساسی مشروطه به تصویب رسید.
محدود شدن قدرت شاه: قدرت مطلقه شاه محدود شد و بسیاری از اختیارات به مجلس و دولت منتخب مردم منتقل شد.
مشکلات اقتصادی : در دوره قاجار، ایران با مشکلات اقتصادی شدیدی مواجه بود. وام‌ها و امتیازات خارجی کشور را با بدهی‌های سنگین مواجه کرده بود و سیاست‌های اقتصادی قاجار باعث تشدید این وضعیت شد و به فقر و نارضایتی گسترده منجر شد.
فساد و سوء مدیریت : حاکمان قاجار غالباً فاسد و ناکارآمد دیده می شدند. ناتوانی آنها در مدیریت منابع کشور و تمایل آنها به اعطای امتیازات گسترده به قدرت های خارجی، نارضایتی عمومی را برانگیخت.
جنبش‌های فکری و اجتماعی : تعدادی از روشنفکران، تحت تأثیر ایده‌های اروپایی دموکراسی و مشروطیت، شروع به دفاع از اصلاحات سیاسی کردند. روزنامه‌ها، جزوه‌ها و کتاب‌ها این ایده‌های اصلاح گرایانه را منتشر کرده و مردم را تشویق به ایجاد تغییر می کردند.
جنبش تنباکو : در جنبش تنباکو زمانی که ناصر الدین شاه انحصار فروش و صادرات تنباکو را به یک شرکت انگلیسی اعطا کرد، اعتراضات گسترده ای را برانگیخت. این جنبش پتانسیل اقدام جمعی را نشان داد و زمینه را برای مطالبات آتی برای تدوین قانون اساسی و انقلاب مشروطه را فراهم کرد.
مشارکت و رهبری روحانیون : رهبران مذهبی نقش مهمی در متحد کردن مردم و گروها ایفا کردند. حمایت آنان از جنبش مشروطه، مشروعیت اخلاقی و دینی قابل توجهی به آن بخشید. حمایت آنها به پر کردن شکاف بین روشنفکران سکولار و اقشار سنتی تر مردم کمک کرد.روحانیون معمولاً از منبرها و مجالس مذهبی خود برای آموزش عموم مردم در مورد اصول مشروطیت و لزوم اصلاحات سیاسی استفاده می‌کردند که همه اینها در پیروزی انقلاب مشروطه در ایران موثر بودند.
توجه به این نکته مهم است که همه روحانیون در حمایت از انقلاب متحد همفکر و دارای یک اندیشه نبودند. شخصیت‌هایی مانند شیخ فضل‌الله نوری بعدها به مخالفت با برخی از جنبه‌های جنبش مشروطه پرداختند، زیرا می‌ترسیدند با مشروطه مبانی اسلامی را تضعیف شود و مشروطه مشروعه نباشد. این امر منجر به درگیری ها و بحث های زیادی در جامعه مذهبی شد. در جریان انقلاب مشروطه روحانیون به اعتراضات پیوستند و در اماکن مقدسه متحصن و از تهران به قم مهاجرت کردند. مشارکت روحانیت در موفقیت اولیه انقلاب موثر بود.
بازرگانان و تجار: طبقه بازرگان، به ویژه آنهایی که در تهران و سایر شهرهای بزرگ بودند، به شدت درگیر انقلاب بودند. آنها از سیاست های اقتصادی دولت قاجار ناامید و ناراضی بودند و به دنبال نفوذ سیاسی بیشتری بودند. تجار در جریان انقلاب مشروطه در سفارت انگلیس متحصن شدند. بازاریان در آستانه مهاجرت علما به قم در اعتراض به اقدامات عین الدوله دست به اعتصاب زدند و مغازه ها را بستند. به این ترتیب خواستار تاسیس مجلس و تدوین قانون اساسی شدند.
تشکیل انجمن ها: انجمن های مخفی و گروه های سیاسی مختلف برای سازماندهی و هماهنگی تلاش ها برای اصلاح قانون اساسی تشکیل شدند. این گروه ها شامل روشنفکران، بازرگانان و اعضای روحانیت بودند. این انجمن ها قبل از پیروزی انقلاب مشروطه بیشتر به شکل مخفی بودند اما بعد از انقلاب به شکل انجمن های بزرگ و احزاب در آمدند.
نتیجه گیری
این عوامل و وقایع با اعطای قانون اساسی توسط مظفرالدین شاه قاجار به اوج خود رسید. اگرچه انقلاب مشروطه با چالش‌های زیادی مواجه شد، اما به عنوان اولین گام مهم در جهت دموکراسی و حقوق مدنی در ایران شناخته می‌شود و تأثیرات بلندمدتی بر تاریخ سیاسی کشور گذاشت.
سوالات متداول انقلاب مشروطه
مهمترین خواسته مشروطه خواهان چه بود؟
انقلاب مشروطه ایران جنبشی پیچیده و چند وجهی بود، خواسته‌های اصلی مشروطه‌خواهان محدودیت اختیارات سلطنتی، حاکمیت قانون ، تدوین قانون اساسی، تشکیل مجلس شورای ملی و تشریح حقوق مدنی و شهروندی و آزادی های مدنی و مطبوعات بود.
فرمان مشروطه در چه تاریخی صادر شد؟
فرمان انقلاب مشروطیت ایران، معروف به فرمان مشروطه، در روز 14 مرداد سال 1285شمسی صادر شد. این فرمان تاریخی، آغاز دوران جدیدی در ایران بود که به تأسیس مجلس شورای ملی و تدوین اولین قانون اساسی انجامید. این فرمان نقطه عطف مهمی در حرکت به سوی مشروطیت و حاکمیت قانون در ایران بود .
فرمان مشروطه توسطه کدام پادشاه صادر شد؟
فرمان مشروطه توسط مظفرالدین شاه قاجار، پنجمین پادشاه قاجاری صادر شد. وی برای صدور فرمان تحت تأثیر فشار زیاد جنبش مشروطه خواهی بود که در پی آن مشروطه خواهان خواستار تأسیس مجلس و قانون اساسی برای محدود کردن قدرت مطلقه سلطنت و برقراری حکومت قانون بودند. این فرمان نقطه عطف مهمی در تاریخ معاصر ایران بود که منجر به تشکیل مجلس شورای ملی و تدوین اولین قانون اساسی در ایران شد.فرمان مشروطه مشهور است که با دستخط قوام السلطنه نوشته شده است.