از سلسله مباحث مرتبط با احزاب سیاسی ایران، در این مقاله به بررسی شکل‌گیری و فعالیت احزاب و گروه‌های سیاسی در دوران مشروطیت می‌پردازیم؛ دورانی که نقطه‌عطفی در تاریخ سیاست‌ورزی مدرن ایران به شمار می‌رود و زمینه‌ساز پیدایش نخستین نهادهای حزبی در کشور شد. در همین دوره، برای نخستین بار، احزابی چون حزب اجتماعیون عامیون، حزب دموکرات ایران و حزب اعتدالیون پا به عرصه وجود گذاشتند و کوشیدند تا مفاهیمی چون قانون‌گرایی، آزادی‌خواهی، تجدد، عدالت اجتماعی و مشارکت سیاسی را در بستر جامعه ایرانی نهادینه کنند.
در ادامه این مجموعه، به بررسی تحولات حزبی در سایر دوره‌های تاریخی نیز خواهیم پرداخت تا تصویری جامع از روند شکل‌گیری، گسترش و نهادینه شدن فعالیت حزبی در ایران ترسیم شود.
این مقاله برگرفته از مجموعه مقالات پژوهشگر ارجمند، آقای مسعود کوهستانی نژاد، با عنوان «احزاب و گروه‌های سیاسی در ایران» است که در این بخش به بازخوانی و بازنویسی یکی از مهمترین بخش‌های آن پرداخته‌ایم.
دسترسی به اسناد مرتبط با احزاب و گروه‌های سیاسی
برای مشاهده و بررسی اسناد تاریخی مرتبط با احزاب، انجمن‌ها و گروه‌های سیاسی ایران، می‌توانید از طریق لینک‌های زیر وارد آرشیو اسناد در سایت سند ایران شوید. همچنین امکان جستجوی سریع در میان اسناد از طریق ابزار جستجوی سایت فراهم است.
توجه: برای دانلود و مشاهده کامل اسناد، لازم است ابتدا در سایت ثبت‌نام کرده و سپس اشتراک تهیه نمایید.
📌 دسترسی مستقیم به اسناد برخی احزاب مهم ایران:
آغاز مشارکت سیاسی مردم ایران
با پیروزی انقلاب مشروطه، فضای سیاسی ایران شاهد ظهور پرشمار انجمن ها و گروه‌هایی شد که پایه گذار نخستین مظاهر جامعه مدنی مدرن بودند. در کمتر از دو سال، بیش از دویست انجمن در شهرهای مختلف تأسیس شد که اغلب ماهیت و عملکردی سیاسی داشتند.
در اصل ۲۱ متمم قانون اساسی مشروطه، آزادی این اجتماعات مشروط به رعایت نظم و پرهیز از خشونت تضمین شده بود. این انجمن‌ها از اشکال اولیه احزاب سیاسی ایران به شمار می‌روند.
دسته‌بندی انجمن‌ها و احزاب فعال در دوره مشروطه
براساس پژوهش های مسعود کوهستانی نژاد، انجمن‌ها و احزاب فعال در دوران مشروطه را می‌توان بر اساس خاستگاه، نوع وابستگی و ماهیت عملکردشان به دو دسته‌ی اصلی تقسیم کرد: «انجمن‌های رسمی و دولتی» و «انجمن‌های مردمی». این تقسیم‌بندی، به فهم بهتر از تعامل ساختار رسمی حکومت با کنشگران اجتماعی مستقل کمک می‌کند. به‌ویژه آنکه بسیاری از انجمن‌های مردمی، اگرچه در ظاهر اهداف فرهنگی یا اجتماعی داشتند، اما به‌تدریج وارد عرصه سیاست شدند و نقشی کلیدی در تحولات آن دوره ایفا کردند.
۱. انجمن‌های رسمی و دولتی
این انجمن‌ها شامل انجمن‌های فرهنگی و اجتماعی بودند که با هدایت ادارات دولتی قبل از مشروطه تشکیل شده و پس از انقلاب نیز به فعالیت خود ادامه دادند. انجمن معارف و انجمن حفظ الصحه و بلدی از معروف‌ترین این نوع انجمن‌ها بودند. همچنین، انجمن‌های رسمی ایالتی و ولایتی و بلوکات نیز وجود داشتند که اعضای آنها بر اساس قانون مصوب مجلس توسط مردم انتخاب می‌شدند
انجمن‌هایی مانند انجمن معارف، انجمن حفظ‌الصحه و انجمن های ایالتی و ولایتی در دسته نهادهای وابسته به دولت قرار داشتند که معمولاً در چارچوب مقررات عمل می‌کردند و برخی از آنها انتخاباتی بودند.
۲. انجمن‌های مردمی
این انجمن‌ها توسط مردم تشکیل شده و به دولت وابستگی نداشتند. این گروه خود به انجمن‌های سیاسی و غیرسیاسی تقسیم می‌شد، هرچند در عمل، تشخیص فعالیت سیاسی در آن زمان به درستی مشخص نبود. بسیاری از انجمن‌ها علیرغم داشتن عنوان غیرسیاسی، به فعالیت در این زمینه می‌پرداختند. برای مثال، انجمن جنوبی (فارسی‌های مقیم تهران) که در یکی از اعلامیه‌هایش به طرد یک عضو به دلیل مضر بودن برای انجمن اشاره می‌کند، نمونه‌ای از این گونه گروه‌هاست.
همچنین انجمن خیریه آستارا که با هدف خیریه تشکیل شد، مستقل از دولت و با خاستگاه اجتماعی، این انجمن‌ها از مردم عادی، اصناف، روشنفکران، علما و فعالان فرهنگی تشکیل می‌شدند. بسیاری از آنها اگرچه عنوان غیرسیاسی داشتند، اما به مرور به فعالیت سیاسی روی آوردند. نمونه‌هایی از آن:
- انجمن جنوبی (فارسی‌های مقیم تهران)
- انجمن خیریه آستارا
- اتحادیه طلاب
- انجمن اسلامی شیراز
کدام احزاب سیاسی ایران در صدر مشروطیت شاخص بودند
انجمن اتحادیه آذربایجان
یکی از نیرومندترین احزاب سیاسی ایران در این دوره بود که با حزب اجتماعیون عامیون ارتباط داشت. شخصیت‌هایی مانند حیدر خان عمواوغلی از مؤسسین آن بودند. این انجمن شعب گسترده‌ای در شهرهای مختلف تأسیس کرد.
هیأت ترقی‌خواهان تبریز
یک گروه پیشرو با اهداف اجتماعی ـ سیاسی مانند توسعه آموزش، نظارت بر دولت و ترویج آزادی‌های مدنی. مرام‌نامه آن بسیار مترقی و الهام‌گرفته از جریان‌های آزادی‌خواهانه جهانی بود.
انجمن‌های زردشتیان
در ابتدا با هدف اقتصادی و تقویت تولید ملی فعالیت داشتند، اما در ادامه با انجمن‌هایی چون اتحادیه آذربایجان همکاری کردند. این موضوع نشان‌دهنده تنوع مذهبی در ساختار احزاب سیاسی ایران است.
اولین احزاب سیاسی ایران
مهمترین و مؤثرترین جریان و حزب سیاسی بر وقایع و رویدادهای صدر مشروطیت، سوسیال دمکرات‌ها و گروه‌های منشعب از آن، نظیر انجمن آذربایجان و کمیته دهشت بودند. حزب اجتماعیون عامیون (مجاهد) اندکی قبل از پیروزی انقلاب مشروطه، در سال 1283 شمسی (1322 قمری) در باکو تأسیس شد. این حزب ریشه در سازمان همت و گروه بلشویکی عدالت در قفقاز داشت که به ترویج عقاید سوسیالیستی بین کارگران، به‌ویژه کارگران و مهاجرین ایرانی در قفقاز، می‌پرداخت.
سوسیال دمکرات ها و حزب اجتواعیون عامیون
این حزب فعالیت خود را به سرعت در میان ایرانیان ساکن قفقاز و همچنین در قسمت‌های شمالی ایران گسترش داد.سوسیال دموکرات‌ها و حزب اجتماعیون عامیون به عنوان اولین احزاب سیاسی ایران به شمار می روند. حزب اجتماعیون عامیون در سال ۱۲۸۳ شمسی در باکو تأسیس شد. این حزب منشأ فکری چپ داشت و از دل تشکل‌های کارگری قفقاز و گروه‌های سوسیال دموکرات روسیه بیرون آمد.
برنامه‌ها و اهداف اصلی:
برنامه‌ها و اهداف حزب اجتماعیون عامیون در مرامنامه‌ای که در اواسط شعبان 1325 قمری (1286 شمسی) تدوین یافت، ذکر شده است. از جمله مهمترین مقاصد این حزب می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- موجودیت مجلس ملی و حفظ آن الی‌الابد.
- •
- حق رأی عمومی بدون فرق موقعیت، ملیت و بدون تفاوت بین فقیر و غنی.
- •
- انتخاب وکلا از طریق مخفی و در زمان واحد.
- •
- تقسیم کرسی‌های مجلس بر حسب جمعیت نه بر حسب طبقات و قشرها.
- •
- رعایت آزادی‌های هفت‌گانه: آزادی قلم و مطبوعات، آزادی نطق، آزادی مجامع، آزادی بیان، آزادی شخصیت، آزادی جمعیت‌ها و آزادی اعتصابات.
- •
- تعلیمات اجباری و مجانی.
- •
- مدت کار روزانه نباید از هشت ساعت تجاوز کند.
- •
- آزادی تشکیل اتحادیه‌های کارگری، آزادی اعتصاب، مراقبت دولت از بیوه‌زنان، یتیمان و سالخوردگان، آموزش برای کودکان فقیر و یتیمان، مسکن رایگان برای بینوایان و بیماران مبتلا به بیماری‌های مسری، کاهش مالیات‌ها و ایجاد نظام مالیاتی مترقی برای کاستن از فشار بر بینوایان.
- اساسنامه حزب اجتماعیون عامیون نیز بر برخی اصول مهم تأکید داشت:
- •
- هر عضو بایستی برای تأمین زندگانی خود یک درآمد مشروع می‌داشت.
- •
- عضویت فرد، بایستی پنهان نگه داشته می‌شد.
- •
- اعضا وظیفه داشتند هر اقدام مشکوکی را به کمیته مرکزی اطلاع دهند.
- •
- اعضا می‌بایست حقوق خارجیان را در ایران حفظ کنند، مادامی که آزادی مردم ایران را نقض نکرده و خسارتی به ایران نزده باشند.
- •
- اعضا ملزم به کمک مالی به بودجه فرقه طبق قرآن و در حد استطاعت خود، از جمله برای خرید سلاح‌های دفاعی بودند.
- •
- نظامنامه عملیاتی جدیدی با عنوان «هدف‌های فرقه مقدس مجاهدین ایران» تدوین شد که بر اطاعت مطلق از کمیته مرکزی مستقر در قفقاز تأکید داشت. همچنین،
ساختار سازمانی
تشکیلات حزب شبکه‌ای و منظم بود. شعبه‌های محلی با مجامع خصوصی و عمومی اداره می‌شد و کمیته مرکزی حزب در باکو فعالیت‌ها را هدایت می‌کرد. از ویژگی‌های منحصربه‌فرد این حزب، داشتن بازوهای نظامی و آموزش نظامی برای فدائیان بود.
حزب اجتماعیون عامیون (مجاهد) تأثیر بسیار مهم و گسترده‌ای بر تحولات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران در صدر مشروطیت (1285-1288 شمسی) بر جای گذاشت. دستورالعمل‌های کمیته مرکزی این حزب از طریق بازوهای اجرایی، مجامع، کمیته‌ها و انجمن‌های وابسته در شهرهای مختلف اجرا می‌شد. علاوه بر این، حزب اجتماعیون عامیون از طریق نمایندگان تندرو مجلس و همراهی با انتشار جراید همسو با آن، از جمله روزنامه‌های فریاد، صوراسرافیل، روح‌القدوس و مساوات، تأثیر قابل توجهی بر روند وقایع سیاسی داشت.
سرنوشت احزاب سیاسی ایران در دوران مشروطه
پس از واقعه ترور محمد علی شاه و بمب‌گذاری در مسیر حرکت وی در محرم 1326 قمری (بهمن 1286 شمسی)، رابطه شاه با مجلس و گروه‌های سیاسی به شدت آسیب دید. در جمادی‌الاول 1326 قمری (تیر 1287 شمسی)، به دستور محمد علی شاه، قوای نظامی دولتی به ساختمان مجلس شورای ملی حمله کرده و آن را ویران کردند. پس از این حادثه، فعالیت گروه‌های سیاسی در تهران و سراسر ایران ممنوع اعلام شد و نخستین دوره حیات گروه‌ها و احزاب سیاسی در ایران به پایان رسید.
با وجود این ممنوعیت، کمیته‌ها و تشکیلات وابسته به حزب اجتماعیون عامیون در جریان جنگ‌های داخلی، به ویژه محاصره تبریز توسط قوای دولتی در سال‌های 1326 و 1327 قمری (1287 و 1288 شمسی)، به شدت فعال بودند و به مخالفین شاه کمک می‌رساندند. پس از شکست محمدعلی شاه در جمادی‌الثانی 1327 قمری (مرداد 1288 شمسی) و برقراری مجدد نظام مشروطیت، حزب عامیون به حاشیه رفت و اعضای آن، از جمله حیدرخان عمواوغلی، فعالیت خود را در حزب جدیدالتأسیس دمکرات ادامه دادند.
در مجموع، به باور مسعود کوهستانی نژاد درک ریشه و جایگاه احزاب سیاسی ایران مستلزم توجه به تنوع فعالیت‌های آنان فراتر از تعاریف صرفاً انتخاباتی و همچنین در نظر گرفتن بستر تاریخی و اجتماعی دوران مشروطیت است. پژوهش در این زمینه با چالش‌هایی همچون خلط مباحث گروه‌ها و احزاب با دیگر تشکل‌های مدنی، صنفی و مذهبی همراه بوده است. با این حال، شواهد موجود نشان می‌دهد که احزاب و گروه‌های سیاسی نقش مهم و تأثیرگذاری در شکل‌گیری و پیشبرد انقلاب مشروطیت و تحولات پس از آن داشته‌اند.
سوالات متداول
چرا شناخت احزاب سیاسی ایران در مشروطه مهم است؟
تحلیل فعالیت‌های احزاب سیاسی ایران در مشروطه نشان می‌دهد که برخلاف روایت غالب، ایرانیان به مشارکت حزبی و فعالیت‌های سازمان‌یافته علاقه نشان دادند. این گروه‌ها تنها به انتخابات محدود نمی‌شدند، بلکه در زمینه‌های اجتماعی، آموزشی و حتی دفاعی نیز نقش ایفا می‌کردند.
درک دقیق از فعالیت احزاب سیاسی ایران در صدر مشروطه، به فهم بهتر تاریخ سیاسی ایران و ریشه‌های مدرنیته در کشور کمک می‌کند.
اگر علاقه‌مند هستید فهرست اسناد را مرور کنید، ما فهرستی از مهمترین اسناد تاریخ معاصر ایران را آماده کرده ایم که در ادامه می توانید از طریق این لینک به آنها دسترسی پیدا کنید.