قرارداد ۱۹۱۹ توافقنامهای بود که همزمان با پایان جنگ جهانی اول میان دولت ایران و بریتانیا به امضا رسید. این قرارداد در دوران نخستوزیری وثوق الدوله و در زمان سلطنت احمد شاه قاجار منعقد شد. با وجود آنکه قرارداد ۱۹۱۹ از همان ابتدا با مخالفتهای گستردهای روبهرو بود، تاکنون روایتها و تحلیلهای فراوانی درباره آن ارائه شده است؛ روایتهایی که بسیاری از آنها بهزعم برخی پژوهشگران، واژگونه و تحریف شدهاند.
در ادامه، روایتی تازه و متفاوت از قرارداد ۱۹۱۹ را از زبان مسعود کوهستانی نژاد میخوانیم؛ روایتی که تلاش میکند فراتر از کلیشههای رایج، این توافقنامه جنجالی را بازخوانی کند. این گفتار پیشتر در کانال یوتیوب ایشان منتشر شده و از طریق لینک زیر قابل مشاهده است.
قرارداد ۱۹۱۹ — واژگویی هویت تاریخی ایران
روایتی متفاوت از قرارداد ۱۹۱۹ از زبان مسعود کوهستانینژاد؛ بازخوانی یکی از مناقشهبرانگیزترین قراردادهای تاریخ معاصر ایران.
متن قرارداد ۱۹۱۹
مفاد قرار داد ۱۹۱۹ به زبان انگلیسی نوشته و امضا شده است اما ترجمه ای که از آن در دست است شامل موارد زیر است.
| متن قرارداد ۱۹۱۹ نظر به روابط محکمه ی دوستی و مودت که از سابق بین دولتین ایران و انگلیس موجود بوده است و نظر به اعتقاد کامل به اینکه مسلماً منافع مشترکه و اساسی هر دو دولت در آتیه ی تحکیم و تثبیت این روابط را برای طرفین الزام می نماید و نظر به لزوم تهیه وسایل ترقی و سعادت ایران به حد اعلی بین دولت ایران از یک طرف و وزیرمختار اعلیحضرت پادشاه انگلستان به نمایندگی از دولت خود از طرف دیگر مواد ذیل مقرر می شود: 1) دولت انگلستان با قطعیت هرچه تمامتر تعهداتی را که مکرر در سابق برای احترام مطلق استقلال و تمامیت ایران نموده است تکرار می نماید. 2) دولت انگلستان خدمات هر عده مستشار متخصصی را که برای لزوم استخدام آنها در ادارات مختلفه بین دولتین توافق حاصل گردد به خرج دولت ایران تهیه خواهد کرد. این مستشارها با کنترات اجیر و به آنها اختیارات متناسبه داده خواهد شد – کیفیت این اختیارات بسته به توافق بین دولت ایران و مستشارها خواهد بود. 3) دولت انگلیس به خرج دولت ایران صاحب منصبان و ذخایر و مهمات سیستم جدید را برای تشکیل قوه ی متحدالشکلی که دولت ایران ایجاد آنرا برای حفظ نظم در داخله و سرحدات در نظر دارد تهیه خواهد کرد عده و مقدار ضرورت صاحب منصبان و ذخایر و مهمات مزبور به توسط کمسیونی که از متخصصین انگلیسی و ایرانی تشکیل خواهد گردید و احتیاجات دولت را برای نخستین قوه مزبور تشخیص خواهد داد معین خواهد شد. 4) برای تهیه وسائل نقدی لازمه به جهت اصلاحات مذکوره در ماده 2 و 3 این قرارداد دولت انگلستان حاضر است که یک قرض کافی برای دولت ایران تهیه و یا ترتیب انجام آنرا بدهد تضمینات این قرض به اتفاق نظر دولتین از عایدات گمرکات یا عایدات دیگری که در اختیار دولت ایران باشد تعیین می شود تا مدتی که مذاکرات استقراضی مذکور خاتمه نیافته دولت انگلستان به طور مساعده وجوهات لازمه که برای اصلاحات مذکوره لازمه است خواهد رسانید. 5) دولت انگلستان با تصدیق کامل احتیاجات فوری دولت ایران به ترقی وسائل حمل و نقل که موجب تأمین و توسعه تجارت و جلوگیری از قحطی در مملکت می باشد حاضر است که با دولت ایران موافقت نموده اقدامات مشترکه ایران و انگلیس را راجع به تأسیس خطوط آهن یا اقسام دیگر وسائل نقلیه تشویق نماید در این باب باید قبلاً مراجعه به متخصصین شده و توافق بین دولتین در طرحهائی که مهمتر و سهلتر و مفیدتر باشد حاصل شود. 6) دولتین توافق می نمایند در باب تعیین متخصصین طرفین برای تشکیل کمیته که تعرفه گمرکی را مراجعه و تجدید نظر نموده و با منافع حقه مملکتی و تمهید و توسعه وسائل ترقی آن تطبیق نمایند. امضاء شد در تهران 9 اوت 1919. |
قرارداد ۱۹۱۹ یک مراسله ای از طرف کاکس به وثوق الدوله دارد که به قرارداد ضمیمه شده است که مفاد آن به قرار ذیل است.
| مراسله ضمیمه قرارداد فوق از طرف سرپرستی کاکس وزیرمختار انگلیس به آقای وثوق الدوله رئیس الوزراء ایران جناب مستطاب اجل اشرف افخم امیدوارم که حضرت اشرف در دوره زمامداری با موفقیت خودتان در امور مملکت ایران یقین کرده اید که دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان همیشه سعی نموده است که آنچه در قوه دارد کابینه حضرت اشرف را برای اینکه از یک طرف اعاده نظم و امنیت در داخله مملکت تکمیل و از طرف دیگر روابط صمیمانه بین دولتین ایران و انگلستان محفوظ باشد تقویت نماید. برای ابراز جدید این احساسات که همواره مکنون خاطر کابینه لندن بوده است من حالا مأذون هستم که به حضرت اشرف اطلاع دهم که در موقع امضاء قرار داده که مربوط به فرم هائیست که کابینه حضرت اشرف اجراء آنرا در نظر گرفته اند دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان حاضر خواهد بود با دولت علیه ایران برای اجرای تقاضاهای ذیل موافقت نماید: 1) تجدید نظر در معاهدات حاضره بین دولتین. 2) جبران خسارات مادی وارده به مملکت ایران به واسطه دول متخاصم دیگر. 3) اصلاحات خطوط سرحدی ایران در نقاطی که طرفین آنرا عادلانه تصور نمایند. انتخاب ترتیب قطعی و زمان و وسائل مقتضیه تعقیب مقاصد فوق در اولین موقع امکان موضوع مذاکره مابین دولتین خواهد گردید. این موقع را برای اینکه احترامات فائقه خود را به حضرت اشرف تقدیم نمایم مغتنم می شمارم. پ. ز. کاکس |
مفاد قرار داد ۱۹۱۹
مفاد اصلی قرارداد عبارت بودند از:
- نظامی: ایران برای اصلاح امور نظامی و انتظامی، مستشاران انگلیسی استخدام کند.
- مالی: ایران در امور مالی و اقتصادی خود، مشاوران انگلیسی را به کار گیرد.
- تضمین استقلال ایران: انگلیس متعهد شد که استقلال و تمامیت ارضی ایران را به رسمیت بشناسد.
- وام از انگلیس: ایران مبلغ ۲ میلیون لیره استرلینگ وام از انگلیس دریافت کند.
این قرارداد به دلیل مخالفت گسترده مردم، روحانیان، روشنفکران و برخی سیاستمداران هیچگاه به اجرا درنیامد و با وقوع
کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ و روی کار آمدن رضا خان عملاً کنار گذاشته شد.
نتیجه قرارداد ۱۹۱۹ چه بود
زمانی که مستشاران مالی و نظامی انگلیسی در پی اجرای قرارداد ۱۹۱۹ در ایران بودند، اما اوضاع داخلی و خارجی ایران در وضعیت نابه سامانی به سر می برد از یک سو نیروهای بلشویک به همسایگی ایران رسیده بودند و در درگیری هایی که بین نیروهای سفید روس با حمایت انگلیس در خاک ایران اتفاق افتاد و دامنه آن کشمکش ها در داخل خاک ایران اتفاق افتاد. بنابراین وثوق الدوله دریافت که این قرارداد در ایران قابل اجرا نیست. اوضاع به قدری متشنج بود که احمد شاه با اقدامات و نامههای سید حسن مدرس و حزب ملیون اسلامی به ایران بازگشت و با اختلافاتی که با وثوق الدوله پیدا کرد سرانجام او را برکنار و در نتیجه وثوق الدوله مجبور به ترک ایران شد.
بعد از وثوق الدوله مشیرالدوله بر روی کار آمد وی نیز اجرای قرارداد را تا تشکیل مجلس و تصویب آن به تعویق انداخت، در نتیجه مخالفت های داخلی و خارجی گسترده ای که با قرارداد ۱۹۱۹ شد هیچگاه این قرارداد به طور رسمی در ایران اجرا نشد.
قرارداد ۱۹۱۹ و احمد شاه
در رابطه با قرارداد ۱۹۱۹ احمد شاه قاجار تحت فشارهای ویژه داخلی و بینالمللی، از سوی مردم و نیروهای سیاسی مخالف، قرار گرفته بود. بنابراین به ایران بازگشت و در پی اختلافاتش با وثوق الدوله و برکناری وی در نتیجه قرارداد مذکور نیز از دستور کار خارج شد و هیچگاه عملی نشد اما پیامدهایی برای احمد شاه داشت چرا که انگلستان از پای ننشست و این بار با فرستادن ژنرال آیرونساید درصدد برآمد با نیروهای داخلی و ایرانی مسئله نفوذ خود را اجرایی کند.
بنابراین در اکتبر 1920 ژنرال آیرونساید را به ایران فرستاد تا با برکنار کردن افسران قزاق روسی شخصی مطمئن را به کار گمارد. وی نیز یک قزاق به نام میر پنج رضا خان را به فرماندهی لشکر برگزید. در واقع تمامی سیاست هایی که انگلستان نتوانسته به مرجله اجرا بگذارد رضا خان میرپنج با همراهی سید ضیا الدین طباطبایی بر عهده گرفتند و عامل اجرای کودتای سوم اسفند سال 1299 در ایران شدند.
قرارداد ۱۹۱۹ وثوق الدوله
وثوق الدوله در مرداد 1297 رئیس الوزرا شد. برخی از مورخان معتقدند پذیرش قرارداد از سوی وثوقالدوله در شرایط آن روز ایران اقدامی اشتباه نبود. اوضاع بد مالی عامل مهمی در پذیرش قرارداد از سوی وثوقالدوله بود و او باور داشت کمک مالی انگلستان مانع ورشکستگی اقتصادی کشور می شود. هنگامی که متن قرارداد منتشر شد اعلامیه ای از جانب وثوق الدوله منتشر شد که در آن دلایل خود از پذیرفتن قرارداد در نبودن امنیت، فعالیت گروه های ترور، ضعف حکومت مرکزی، وضع ناگوار ولایات، ناتوانی و از هم پاشیدگی نیروی نظامی و انتظامی و خالی بودن خزانه عنوان می کند.
وﺛﻮق اﻟﺪوﻟﻪ هدفش از بستن قرارداد ۱۹۱۹ ﺗﺎﻣﯿﻦ زﻧﺪگی ﻣﺮدم از ﻧﻈﺮ اﻗﺘﺼﺎدی و اﺟﺘﻤﺎﻋی می دانست و به اعتقاد وی بدون انتظام و اصلاح ادارات، کشور نجات نمی یابد و با کمک سرمایه های خارجی و توسل به قدرت های بزرگی مثل انگلیس، که دارای دانش فنی و توان مالی هستند کشور پیشرفت می کند. به باور وی این قرارداد ایران را از شر زمامداران و کارمندان نالایق رها می کند. بعد از سقوط قاجار و روی کار آمدن رضا شاه وی همواره تاکید داشت که با بستن قرارداد ۱۹۱۹ از وقوع دیکتاتوری مانند رضا شاه پهلوی گرفته می شد.
| نمونه ای از اسناد جدید در مورد قرارداد 1919 |
سوالات متداول قرارداد ۱۹۱۹
چرا انگلیسی ها قرارداد ۱۹۱۹ را با ایران منعقد کردند؟
انگلیسیها قرارداد ۱۹۱۹ را با ایران منعقد کردند تا نفوذ خود را در منطقه تقویت کنند و از ایران بهعنوان حائلی در برابر تهدیدات روسیه بلشویکی استفاده کنند. این قرارداد برای ایجاد کنترل بر نیروهای نظامی و اقتصادی ایران طراحی شده بود تا امنیت منافع بریتانیا در خلیج فارس و هند حفظ شود. همچنین، هدف آن جلوگیری از نفوذ قدرتهای دیگر، مانند آلمان و عثمانی، در ایران بود. در نهایت، این قرارداد نوعی سلطه غیررسمی بریتانیا بر ایران را تضمین میکرد.
ماهیت قرارداد ۱۹۱۹ ایران و انگلیس چه بود؟
ماهیت قرارداد ۱۹۱۹ ایران و انگلیس، استعماری و سلطهجویانه بود. این قرارداد، که میان وثوقالدوله و دولت بریتانیا منعقد شد، به انگلیس اجازه میداد بر بخشهای مهمی از ساختار نظامی، اقتصادی و سیاسی ایران کنترل پیدا کند. بهموجب آن، بریتانیا متعهد شد وامهایی برای اصلاحات نظامی و اداری در اختیار ایران بگذارد، اما در عمل، این توافق استقلال ایران را زیر سؤال میبرد و آن را به یک دولت وابسته تبدیل میکرد. این قرارداد، که بدون تأیید مجلس منعقد شد، با مخالفت گسترده مردم و نخبگان ایرانی روبهرو شد و در نهایت به شکست انجامید.
محتوای قرارداد ۱۹۱۹ چه بود؟
- تقویت نظامی ایران: انگلیس متعهد شد یک هیئت نظامی به ایران بفرستد تا ارتش ایران را آموزش و تجهیز کند.
- اصلاحات اداری و مالی: انگلیس وعده داد متخصصانی برای اصلاح نظام اداری و مالی ایران اعزام کند.
- وام به ایران: بریتانیا تعهد کرد وامهایی به ایران ارائه دهد تا هزینه اصلاحات نظامی و اداری تأمین شود.
- حفظ تمامیت ارضی ایران: انگلیس ادعا میکرد که هدفش حمایت از استقلال و تمامیت ارضی ایران است.
در ظاهر، این قرارداد اهداف توسعهای و اصلاحی داشت، اما در واقع وابستگی ایران به انگلیس را در تمامی حوزههای کلیدی افزایش میداد و زمینه دخالت گسترده این کشور در امور داخلی ایران را فراهم میکرد.